Әйтей Құлманбетұлы – XVIII ғасырда өмір сүрген, елінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін жоңғар қалмақтарымен кескілескен ұрыстарға қатысып ерен ерлігімен көзге түскен қолбасшы, тарихи тұлға.

Халқымыз сан ғасырлар бойы аңсап келген арманына, Аллаға шүкір XXI ғасырдың басында жетіп отыр.Өз алдына шаңырақ көтеріп, жандарын шүберекке түйіп, ата мекенін анталаған  жаудың шабуылынан қорғай білген қаһарлы ата-бабаларымызды қастерлеп еске алмасақ болмайды. Мың өліп, мың тірілген қазақ жұртына бұл еркіндік, бұл бостандық айрықша қымбат.

Әйтей батыр туған жерін, туған елін ежелгі жауымыз құба қалмақтардан қасықтай қаны қалғанша қорғап, қазақ жерінен қуып шыққан, сол жолда құрбан болған қайсар ұлдарымыздың бірі екені тарихқа аян.

Әйтей Құлманбетұлы - Шапырашты тайпасының Асыл руынан шыққан Орынбет ұрпағы. Ол 1712 жылы қазіргі Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Жарсу өзенінің жағасында орналасқан Бесағаш ауылында жылқышының отбасында дүниеге келген. Тарихи деректер мен ел аузындағы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бізге жеткен шежіре мен аңыз әңгімелерден белгілі болғандай, Албанның Әлжан руынан шыққан беделді ел билеген батыры Қангелдінің басшылығымен, Әйтей қалмаққа қарсы көптеген соғыстарға қатысып, әбден шыңдалып өседі. Өмірінің соңғы күндеріне дейін қазақтың шүйгін жерлерін басып алып, жайлап жатқан қалмақты қуып, ерен ерлік көрсетті. Халық батыры атанды

Кескілескен көп ұрыстардың бірінде, қазақтар мен қалмақтардың жасақтары екі төбенің басына жиналып, бірін-бірі жекпе-жекке шақырады. Қалмақтар жағынан зор денелі  алып жасақ Жамқайын атын ойнақтатып екі төбенің ортасындағы жазыққа шығады. Жамқайынның тұлғасын көрген қазақтар қолы абыржып тұрып қалады. Дәті шыдап, жекпе-жекке жуық маңда ешкім шыға қоймайды. Сол кезде ортадан атан төсті, жұмыр мойынды, ұзын құйрық, кең танау құлагерін ойнақтатып, Қангелді атасының батасымен жекпе-жекке Әйтей шығады. Ауыздықпен алысқан құлагерін ор текедей орғытып, Әйтей  жазыққа шығып, екі жауынгер бір-біріне құйындай қарсы шабады. Басын жіберген құлагердің құйрығы жазықта ұшқан құстың құйрығындай түп-түзу болып көрінеді. Екеуі  бірін-бірі көпке дейін ала алмайды. Қалмақтың қара күші басым болғанымен, айла тәсілі шамалы екен. Әйтейдің қимылына төтеп бере алмай, әбден қан сорпаға түседі. Қанша уақыт өткені белгісіз, бір кезде көз ілеспес жылдамдықпен қимылдаған Әйтей, найзамен қалмақтың кіндік тұсынан шаншып, бұрап-бұрап жіберіп тартып қалғанда, оның ішек-қарны ақтарылып, жерге екі бүктеліп түскен жауының басын Әйтей қылышпен шауып тастайды. Мұны көрген қазақ жасақтары қуанғаннан «Бақтиярлап, Қарасайлап», жер-көкті күркіретіп жібереді. Ата-бабаның әруағы қолдап, тұңғыш рет қалмақтың Жамқайын батырымен жекпе-жек соғыста жеңіске жеткен бала жігіт Әйтейдің атағы тез арада Жетісу аумағына кең тарады. Әйтейдің жұрт көзіне түсіп, соғысқа нағыз араласқан кезі осыдан басталады.

1761 жылы соғыстың беті қайтып, ел басына жеңілдік туғанымен, қолбасы Әйтейден айырылған ауыр жыл болды. Кейін Әйтейдің біраз ұрпақтары қазіргі Еңбекшіқазақ ауданының «Белшабдар» деген жерінен, бабасының қайтыс болған жеріне қоныс аударып, өз алдына бір ауыл болды. Ол ауыл бүгінде Қаскелең қаласының жанында орналасқан. 1992 жылдан бері «Әйтей» ауылы болып аталып, батырдың есімі берілді.

Тарихи деректер мен бізге жеткен шежіре әңгімелерден белгілі болғандай, Әйтей батырдың ұрпақтары негізінен Еңбекшіқазақ және Қарасай аудандарында тұрады.

2005 жылы батырдың ұрпақтары арнайы қор ашып, одан түскен қаржыға Әйтей ауылында батырдың сүйегі жатқан жерге кесене тұрғызып, үлкен ас берді. Әйтей ауылынан шыққан мемлекет қайраткерлері мен лауазымды қызмет істейтін ұрпақтары үлкен мешіт тұрғызып, мешіттің салтанатты ашылуына сол кездегі Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының төрағасы, бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлінің өзі арнайы келіп, ақ тілегін айтқан болатын.

Сол ауылда туып өскен әрі қайраткер, әрі қаламгер ұрпағы, шежіреші, «Бәйдібек баба – алып бәйтерек» кітабын жинақтап жазушы, марқұм ағамыз Балғазиев Аубай туралы орны бөлек өңгіме. Еңбекшіқазақ ауданының әкімі болған Смади Әбдиев, екі кеңшар директорлары болған Болатбек Нурманбетов, Қазыбай Жылқыбеков бауырларымыз бүгінде өмірден озған. Ауданымыздан шығып, білдей бір мұнайлы өлкеде облыс әкімі қызметін атқарған, бүгінде жоғары қызметте жұмыс атқарып жатқан, республикаға белгілі ағайынды Алик Айдарбаев пен Ерік Айдарбаев бабамыздың ұрпақтары ретінде мақтан тұтамыз.

Еліміздің гүлденіп дамуының арқасында, ауданымыздың Қаракемер ауылдық округінде, тұтастай бір үлкен ауыл «Жаңа Сатай» салынып бітуге жақын. Сол ауылдың үлкен бір көшесіне Әйтей батырдың аты берілді. Осындай кең ауқымды игілікті істің басында жүргеніме, бабамның ұрпағы ретінде ескі көздерден естігенімді, Әйтей ұрпақтарының арасында айтылып жүрген аңыз-әңгіме туралы жазғанды жөн көрдім.

Қайырбек Далдабаев,

Талдыбұлақ ауылы

Бірде Кұң Зының (Конфуций) шәкірттері аула сыпырып жүріпті. Аулаға кіріп келген қонақ олардың бірінен: «Сен кімсің?», – деп сұрапты.

Шәкірт бала таң-тамаша қала: «Мен Кұң Зының шәкіртімін!», – деп жауап беріпті.

Қонақ: «Тамаша болды, мен сізден бір істің жөнін сұрайын деп едім», – деп жөнін айтыпты.

Шәкірт бала: «Жарайды!», – деп келісіпті. Іштей: «Сіз менен бір ғажап сұрақ сұрап, мені жаңылдырмақшысыз ғой», – деп ойлапты.

Қонақ: «Бір жылда қанша маусым бар?», – деп сұрайды.

Шәкірт ішінен мұны да сұрақ деуге бола ма деп ойлапты да: «Бір жылда төрт маусым болады ғой», – деп жауап берген екен.

Қонақ басын шайқап: «Жоқ, қателесесің! Бір жылда үш маусым болады!», – депті.

– «Сіз қателесесіз, бір жылда төрт маусым бар!»

– «Үш маусым бар!»

Осылайша екеуі бір байламға келе алмаған екен.

Ақыры былай деп бәстесіпті: «Егер төрт маусым болса, қонақ шәкірт балаға үш рет бас иіп тағызым жасауы керек, ал үш маусым болса шәкірт қонаққа үш рет бас июі керек». Кұң Зының шәкірті іштей масаттанып, бұл жол мен сөзсіз жеңіп тұрмын деп ойлап, Кұң ұстаздарына барып істің жөнін сұрауға дайындалады.

Дәл осы сәтте Кұң Зы да осы маңнан өтіп бара жатқан екен.

Шәкірті: «Ұстаз, бір жылда қанша маусым бар?», – деп сұрайды.

Кұң Зы келген қонақтың өн-бойына бір қарап-ақ: «Бір жылда үш маусым бар!», – деп жауап береді. Шәкірт баланың басы айналып кете жаздады, бірақ себебін қузай кетуге жүрексінеді.

Қонақ оған: «Дереу басыңды иіп тағзым жаса!», – деп бұйырады. Шәкірт амалсыздан басын иеді.

Қонақ кеткен соң шәкірті ұстазына барып: «Ұстаз, бір жылда төрт маусымның бары анық, сіз неге үш маусым бар дедіңіз?», – деп сұрапты.

Кұң Зы: «Сен жаңағы адамның өне-бойының жап-жасыл болып тұрғанын көрген жоқсың ба? Ол шегіртке тектес адам. Шегіртке көктемде туып, күзде өледі. Ол қыс деген маусымның бар екенін мүлде білмейді. Оған тек үш маусым бар десең ғана риза болады. Ал, төрт маусым жайлы онымен бір жыл тәжікелессең де жеңе алмайсың. Сенің есең кетіп бара жатса да, үндеме. Түк етпейді, өйткені оның түсінігін өзгерту мүмкін емес», – деген екен.

Түйін

Бұл оқиғаның шын болған-болмағаны белгісіз, бірақ оның адамдарға берері бар. Егер сіз өзіңізге жолыққан осындай адамдарға төрт маусымның бар екенін түсіндірмекші болсаңыз, өз ғұмырыңыздан он жыл кем жасауыңыз мүмкін. Таласпасаңыз мейірімді, білімді адамсыз, білмесеңіз таза, көрмесеңіз еркін адамсыз, кешірім арылудың, парасат әр дүниені орынына қоюдың белгісі дүр. Әрқандай жойдақсыз адам, әрбір келеңсіз іске душар болғанда осы «Үш маусым» оқиғасын есіңізге түсірсеңіз, оның істеген ісін ойлаңыз, дәл сол сәтте сіздің көңіл-күйіңіз орнығады. Бұл әлем «үш маусымды адамдардан» аяқ алып жүргісіз екенін ұмытпаңыз.

Аударған: Мейіржан Әуелханұлы

«Жаңғыру – өткеннен қол үзіп, тек жаңа құндылықтарға жол ашу деген сөз емес. Шын мәнінде бұл – ұлттық мұраларымызды бүгінгі оң үрдістермен үйлестіре дамытуды көздейтін құбылыс. Бұл ретте, біз Абайды айналып өте алмаймыз. Себебі, ұлы ойшыл осыдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын ұлтты жаңғыруға, жаңаруға, жаңа өмірге бейім болуға шақырған» дейді Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында. Әлбетте, Абай – халқымыздың мақтанышы ғана емес, біздің ұлттық ұранымыз, ұлттық идеологиямыз, оның өлмес мұрасын алдымен өзіміз танып, сосын әлемге таныту – біздің ғұмырлық парызымыз.

Шындығында, Абайдың туғанына 175 жыл уақыт өтсе де, оның еңбектері халық жадында сайрап, оған нұрлы өмірге жол көрсетіп тұр.

Абай есімі мәңгі ұмытылмайды. Абай ілімдері бір ғасырдан аса уақыт бойы өсіп-өніп, ұлттық әдебиетімізді, мәдениетімізді, бүкіл рухани өмірімізді көркейтуде. Абайдың тамаша  дәстүрлері қазір жаңа мазмұнға ие болып, кейінгі толқынға өнеге болып, ілгері дамытуы арқылы толысып келеді.

Қай халықтың болмасын мақтан тұтар асылдары мен ардақтылары аз болмаған. Қазақ халқының тарихында да ойшыл, кемеңгер ұлт мақтанышына айналған небір биік тұлғалар өткен. Сондай шоқтықты шоғырдың арасынан Абай есімі, Абай тұлғасы айрықша дараланып тұратыны анық. Көрнекті қазақ ақыны Мұзафар Әлімбаев: «Абайы бар елдің бақ-талайы бар, Абайсыз бізді өзгелер қалай ұғар?!» – деген сөзі-ақ халқымыздың маңдайындағы күні, таңдайындағы үні болған теңіздей терең данышпан бабамыздың керемет құдіретін жеткізіп тұрғандай. Біртуар қайталанбас тұлғаның ойға сыймас, қыр-сыры мол дүние. Абай – ұлттық мәдениетіміз бен тарихымыздағы ерекше, шын мәніндегі жаңашыл тұлға. Абай қамтымаған сала (тақырып)  жоқ сияқты. Поэзия, өнер, философия, дін, тарих, музыка, этика, педагогика т.б салалар. Абайды әлемге танытқан заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезов: «Абай – дария. Мен одан шөмішпен қалқып алдым» – деген болатын әйгілі «Абай жолы» романының жазылуы  туралы. Сондай дариядан барынша сусындаған жастан болашақта үлкен үміт күтуге болады. Демек, жастарды тәрбиелейтін әрбір орындарда  ұлы ақын мұраларын оқып-үйреніп, оны басшылыққа алып отыру маңызды. Міне, осындай баға жетпес Абай мұрасын, Абай сөзін өрелі салт-санамызды қалыптастыруда, әсіресе, кітапханаларда, мектептерде, басқа да жерлерде маңызы зор.

«Көкірегі сезімді тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін» – деп Абай атамыз мақсат еткендей, «Бір ел – бір кітап» акциясы аясында да биылғы жылға көпшіліктің оқуы үшін М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясы түсіп отыр. Кітап – ұрпақтарға әсер етуші құдіретті құрал. Осы құралдың күші арқылы Абайдың әр жанрдағы шығармасы жастардың, жасөспірімдердің бойына ізгілік, адамгершілік, сұлулық сияқты асыл қасиеттерін қалыптастырады. Сондай-ақ бүгінгі қазақ кім? Мұны тану үшін кешегі қазақты білу шарт. «Тамыры жоқ ағаш, тарихы жоқ халық болмайды». Әуезов өзінің төрт томдық «Абай жолы» арқылы күллі әлемге, керек десеңіз тіпті, қазақтардың өзіне қазақ дегеннің кім екенін танытты.

Қорыта келе, Абайды тану арқылы біз өз болмысымызды танып, болашағымызды бағдарлаймыз. Бүгінде Абай есімі жеткілікті деңгейде ұлықталып жатыр. Бірақ оның шығармаларымен жаңғыру деңгейіне әлі жете қоймадық. Міне, осыны мақсат еткен Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлының «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласы рухани кемелденуіміздің кілті болды.

ХХІ ғасырда кез келген қоғамның парқын, түптеп келгенде, адам сапасымен өлшеу үрдісі бірінші орынға шығып отыр. Бұл ретте Абай армандаған «Бүтін адам», Абай көксеген «Толық адам» тұжырымдамасы ең озық идея ретінде бүгінгі зерделі оқырманды да бей-жай қалдырмайды. Данагөй ақынның терең ойлары мен асыл сөздері, өлеңдері мен қара сөзері қай заманда болмасын жақұттай жарқырап, көкіректерге нұр болып құйыла берері хақ. Оның мұрасы жаңа ұрпақпен бірге жасай береді.

Г.САУРЫҚОВА,

 аудандық кітапхана қызметкері

Гүл қуанышы мен тас қайғысы

Ерте көктемде енді-енді жіпси бастаған жердің төсін түртіп оятып, әдемі бір гүл өсіп шықты.

– Бұл жерде қандай тамаша! – деді төңірегіне тамсана көз тастаған гүл.  – Ауасы қандай тап-таза!

– Миллион жылдан бері осы көрініс, – деді терең күрсінген тас, жылда-жылда қайталана береді. Іш пыстыратыны соншалық, жарылып кете жаздайсың.

Өмірің қызықты болсын десең, дүниеге сәби көзімен қарап үйрен.

***

Саусақ

Сырқат дәрігерге мұңын шағып отыр:

– Шамасы, ұзамай өлетін шығармын... Саусағыммен қай жерімді түртіп қалмайын, сырқырап қоя береді.

Ауруды тексеріп көрген дәрігердің әңгімесі:

– Әрине, солай болады. Өйткені саусағыңыз сынған ғой.

Бар болғаны саусағыңыз сынғанмен, біздің өзімізді өліп қалатындай сезінетін кездеріміз аз емес. Дұрысы сабырдан айырылмаған.

***

Жол беріңіз!

Кезінде газет беттерінде жазылған, өмірде болған оқиға.

Америка Құрама Штаттарының флоты Канада жағалауындағы суларда әскери-теңіз жаттығуларын өткізіп жатқанда, радио торабында мынандай әңгіме болады:

– Соқтығысып қалмас үшін бағытыңызды 15 градус солтүстікке қарай өзгертуіңізді сұраймыз.

– Жоқ, соқтығысып қалмас үшін сіздердің оңтүстікке 15 градус бұрылғандарыңыз жөн болады.

– Керісінше, соқтығысып қалмас үшін сіздер солтүстікке бұрылуға тиіссіздер.

– Бұл –  Америка Құрама Штаттары әскери кемесінің капитаны. Тағы да қайталаймын, бағытыңызды өзгертіңіз.

– Ал біз – Канада жағалауындағы шамшырақпыз (маяк). Яғни, бәрібір сіздердің бағыттарыңызды өзгерткендеріңіз дұрыс болмақ.

Кейде шамшыраққа соқтығысып қалмас үшін босқа дауласпаған дұрыс және жіті қимылдаған жөн.

***

Күнәһар

Екі монах ағысы қатты өзеннен өткелі жатады. Бұлардың тізеге дейін түрініп, енді дайындала бергені сол еді, бағанадан бері өзен жағалап жүрген әдемі қыз бұларға жақындайды. Өзеннен өтейін десе қорқып тұрғанын айтып, көмек берулерін өтінеді.

Монахтардың бірі үндемеген қалпы бойжеткенді иығына отырғызады да өзеннің арғы бетіне алып өтеді.

Бұған екінші монах қатты ашуланған. Ештеңе демегенмен іші алай-түлей бұрқасын болып жатыр еді. Олар монастырға жақындағанда, ашулы монах серігіне бұрылып былай дейді:

– Бұлай етуге тыйым салынған. Сенің бұлай әрекет етпеуің керек еді. Мен бұның бәрін монастыр басшылығына айтуға тиіспін.

Бірінші монах таң қала сұрайды:

– Не жайлы айтып тұрсың? Неге тыйым салынған?

– Сен өзеннен әдемі бойжеткенді иығыңа отырғызып алып өткеніңді ұмытып қалдың ба?

Бірінші монах күліп жібереді де, былай деп жауап қатты.
– Мен оны бір-ақ минутта алып өттім. Ал, сен болсаң әлі көтеріп келе жатырсың.

Адам өзгеден алдымен өзінде барды көреді. Сондай-ақ, қазақта «Әркім өз ойынан хабар береді» деген де сөз бар.

***

Патша мен данышпан

Падишах бірде кеңесшісі Бірбалдың қаншалықты данышпан екендігін тексеріп көргісі келеді де, жерге таяқшамен сызық сызады. Сосын не қысқартпай, не өшірмей қысқартуға бұйырады.

Сонда Бірбал падишах сызығының жанына одан да үлкен етіп тағы бір сызық сызыпты.

– Мінеки, әлемнің әміршісі! Енді сіздің сызығыңыз кішірейіп қалды, – депті миығынан күле жымиып.

Өмірде де осылай. Егер мықтының қасына одан да мықты біреу келетін болса, бәрі де өзгеріп шыға келеді. Қазақ мұны «Өзіңнен зор шықса, екі көзің сонда шығар», – дейді.

***

Бәрі өзіңнің қолыңда

Ертеде бір топ шәкірті бар ғұлама өмір сүріпті. Өмір бәсекесіз бола ма, осы шәкірттерінің бірі ұстазы жауап бере алмайтын сауал тауып қоюды армандапты. Сол үшін бірде қырға шығып, көбелек ұстап алады да, оны алақанына жасырған қалпы ұстазының алдына келеді:

-          Ұстаз, айтыңызшы: менің қолымдағы тірі көбелек пе, өлі көбелек пе?

Шәкірт ұстаз жауабына орай көбелекті өлтіріп не ұшырып жіберуге даяр еді. Өлі десе ұшырып, тірі десе бір сығып өлтіре салмақ. Әйтеуір, өз айтары ақиқат болып шықса болды...

Шәкіртіне назар да салмаған Ұстаз сонда былай деп жауап беріпті:

-          Бәрі сенің қолыңда.

Егер ақиқаттың ақиқат болмағы тек саған байланысты болса, бұл ақиқат емес.

Дереккөз: Abai.kz