Туған тілім – тірлігімнің айғағы

Тілім барда айтылар сыр ойдағы.

Тілім өссе, мен де бірге өсемін,

Тілім өшсе, мен де бірге өшемін.

Әбділдә ТӘЖІБАЕВ.

Иә, тіл – адамзаттың асылы, баға жетпес қазынасы. Есте жоқ ескі замандағы тарих, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырым-тыйымдар мен әдеби қазынамыз қасиетті тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа тарап, күні бүгінге жетіп отыр. Осы уақытқа дейін қаймағы бұзылмаған қазақ тілінің қазіргі таңда көсегесі көгермей тұр. Мемлекеттік тілді дамытуға бюджеттен миллиондаған қаражат бөлініп, түрлі жобалар қолға алынса да ана тіліміз салтанат құрған күнге қол жеткізе алмай отырғанымыз шындық.

Бүгінгі таңда тілдің дамуына кедергі келтіретін бірден бір себеп, әлеуметтік желінің жастар арасында кең етек алуы. Қазір азаматтарымыз кітап былай тұрсын, газет-журналдардың бетін ашпайды. Таңнан-кешке дейін қолындағы смартфонға үңіліп отырғаны. Сол арқылы бір-бірімен «шалақазақша» сөйлесіп, тіпті, кейбірі тілді шұбарлауды сәнге айналдырып алғандай. Жақында осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын жазылған шығарманы көзім шалды.

«Осындай физически де, моральни де қалжыраған қалшақ әскері, тәртіпті, қарулы қызыл әскер түгіл, партизан отрядының өзіне де үлкен қару көрсете алмады. Партизандар соғысында ерекше көзге түскен дружинаның біреуі Асандікі... Қарулы адамдарды көргесін беженцылардың керуеніндегі екі грузовик мылтық атқанға қарамай қаша жөнелді. Грузовиктегі қашқындар ешқайда бара алмайтынына күмән келтірмеген Асан, ат жеккен арбаларды тоқтатып, тексерсе – беженцылардың көбі орыс пен татарлар екен, ішінде төрт-бес қазақ семьясы да бар». Бұл – қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәбит Мұқановтың 1938 жылы жазылған «Жұмбақ жалау» романынан үзінді. Бұл кезең мен қазіргі уақыттағы жағдайды мүлдем салыстыруға келмейді. Кеңес үкіметінің қылышынан қан тамып тұрған заманда осылай тілді шұбарлап немесе орыс тілінде сөйлесе де, ақын-жазушыларымыз қазақ халқының әдебиетін биікке көтерді. Қазақ тілінің сойылын соқты. Амалын тауып, ана тіліміздегі оқулықтарды жарыққа шығарды. Бүгінгі таңда арыстардың аманатына қиянат жасап жүргендейміз. Тілді шұбарлау сәнге айналғаны соншалық, заманауи тілмен айтқанда «хит» әндердің басым көпшілігі «шалақазақша». Жастардың сүйіктісіне айналған Райм және Артурдың әндерінің барлығы осы сарында. Оған қоса, жарқ етіп шыққан «жарық жұлдыздар» әндерінің сөзін өздері жазатын көрінеді. Хакім Абай айтып кеткен есер әннің не мәні, не мағынасы жоқ.

«Сені мен көрген сайын,

Как будто тебя знаю.

Жақындап танысам десем,

Орысша ой не знаю.

Ай дауысың сенің,

Ай қимылың сенің.

Майысқан шыбық белің,

Общем кайф әрбір жерің.

Әдемісің до того,

Көзім тоймайды.

Кім болса да все равно,

Сендей болмайды.

Моя малышка, твоя улыбка,

Ең әдемі, самая вышка» – деген хитпен танылған қос қаракөз бүгінде «шалақазақша» бірнеше ән жазып, жастардың құлақ құрышын қандырып жүр. Ел ертеңінің иесі болатын азаматтарымыздың құлақтан кіріп, бойын алған соңғы әндерінің біріне үңіліп көрейік.

«Сен кейін мені зерттейсің,

Алдымен,

Көтеріліп келіп сені иіскесем

Болдым мен.

Су керек болып шөлдеймін

Сол кезде,

Білесің менің не ішкенімді.

Неше киіміңді лақтырдым жерге,

Менің ұр, соқ, терге.

Жабысып бір-бірімізге,

Жанып, терлеп.

 Мүмкін емес сезу,

Бір сезгеніңді мүмкін емес төзу.

Бір төзгеніңді мүмкін емес ойға түю,

Бұйырғаны, от боп күю.

Қандай бақыт сені сүю». Бұл – тек бір шумағы мен қайырмасы ғана. Дәл осындай қаншама әндер бүгінгі ұрпақтың санасын улап, тілін шұбарлауда. Қазақ тіліндегі қазіргідей қиын жағдайды қазақ тілінің жанашыры, біртуар батыр Бауыржан Момышұлы  осыдан 80 жыл бұрын болжап кеткендей. Дәлірек айтсақ даңқты қолбасшы 1944 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Әбдіхалықовқа хат жазып, ана тіліміздің бүгінгі күйін сипаттап бергендей. Сол кездегі қазақ тілінің аянышты жай-күйін сипаттаған Бауыржан Момышұлы: «...Осы кезде аздап орысша білгеніне мәз болып, төбесі көкке жеткен, ана тіліне көңіл бөлмей, оны әліне қарамай менсінбей, не орысшаны, не қазақшаны дұрыс сөйлей алмай шалдыр-батпаққа бөленіп жүрген, келбетсіз тіл азғыны масқараларды Алматының жауапты деген қазақ қызметкерлерінің арасынан да кездестіруге болады.

Ауырып жатқанда бір халық комиссарының орынбасары Мәнсейітов деген кісіге:

– Халіңіз қалай? – дегенімде.

– Дұрыс, самочувствием, общие состоянием не плохо, – деп жауап берді.

Бір артист:

– Сіз пошему кешегі бешірге не приходылы, – деді.

Бір жазушы:

– Мен сізге звонит еткен едім, но почему, то Вас не оказалась в кабинет, – деді.

Бір газет қызметкері:

– Сіздің статьяңызды просмотрет етіп болған соң маленки ғана редакционная изменение жасап, печатет етеміз, – деді телефонмен.

Бір ана тілінің мұғалимасы қоштасып тұрып:

– Оған (күйеуіне) обьязательно пламенный привет передайть етіңіз, – деді.

Радионың бір қызметкер әйелі:

– Передаче береміз... сіздің тыңдағандарыңыз Б-ның выступлениесі... – деген сияқтыларды күнде қаңқылдайтынын өзіңіз де естіп жүрген шығарсыз.

Бір үй тіршілігіндегі әйел:

– Мен ошен удивлятся етем, менің дошкам өте странно бидет, – деді.

Жаңадан тілі шығып келе жатқан бір бала:

– Мама я кошу хлеб масю, – деп жылады...» – деп Баукеңнің қан майданда қан кешіп жүріп, қазақ тілінің аянышты күйде екендігін тізіп жазған хаттан қазіргі заманның бет-бейнесін көруге болады. Тіпті, бүгінгі күннің қаракөздерін сипаттап тұрғандай.

Хош, әннің сөзін түзеу қарапайым халық пен тіл жанашырларының қолында емес. Жоғары жақтан нұсқау болмаса, қолдан келер қайран жоқ. Алайда, әнді сұрыптап тыңдайтын, қазақтілді азаматтарымыздың қытығына тиіп жүрген –  көше бойына ілінген жарнамадағы қателер. Тіл жанашырлары нақты заң қабылданбай, жарнамадағы тіліміздің күйі оңалмайтындығын айтып дабыл қағуда. Рас, көшеге шыға қалсаң, жарымжан жарнамалардан көз сүрінеді. Қазақша жазылған жарнамалардың барлығында дерлік қате бар. Бұл – заңның осалдығын көрсетеді. Аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі мен газет редакциясы осы күнге дейін бірнеше рет рейд жасап, жарнама иелеріне түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Алайда, нәтиже шамалы. Бірді-екілі кәсіпкер жіберген қателерін түзеді. Қалғандары, баяғы жар тас, сол жартастың күйін кешуде. Оған қоса, шағын және орта кәсіпкерлік дамыған заманда күн сайын құжынаған жарнамаларды түзетуге екі адамның әлі келмесі айдан анық. Бұл тұста, жарнамаға тапсырыс беруші кәсіпкерлерді жарнама мәтінін жоғарыда аталған бөлімнің мамандарына тексертіп, рұқсатын алуды заңмен бекіту керек. Әйтпеген күнде әлі талай уақыт «дукеннен» «азык-тулык» сатып салып жүре береріміз хақ.

«Әрбір 14 күн сайын әлемде екі тіл түбегейлі жойылып отырады»  – дейді америкалық лингвист ғалым Дэвид Хариссон. Оның айтуынша, қазіргі таңда әлемде жеті мыңға жуық тіл бар. Соның ішіндегі көп таралған 83 түрлі тілдің 80 пайызын адамзат қолданады екен. Ғалымның зерттеулері бойынша, әлемдегі жеті мың тілдің жартысынан астамы қағаз бетіне түсірілмеген және сол тілдердің соңғы насихаттаушысы кеткен сәтте тіл де жойылады. Осы орайда ресейлік тіл жанашыры Артюнов: «Әр жыл сайын әлемде 15-20 тіл құрдымға ұшырайды. Егер жыл сайын осынша тілден айырылсақ, бір ғасыр көлемінде 2000 тілден айырыламыз, бұл дегеніңіз тілдің ғана емес, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, сананың да жойылуы емес пе?! Менің зерттеулерім бойынша Ресейдің өзінде әр жыл сайын бір тіл жойылып отырады» – дейді. Демек, біз де тіліміздің ертеңіне бей-жай қарайтын болсақ, салт-дәстүріміз бен ұлттық құндылықтарымыздың келешек ұрпаққа жететініне кім кепіл? «Ана тілін ұмытқан адам – өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді» – дейді Ғабит Мүсірепов. Сондықтан болашаққа қазақ тілін ту етіп тапсыруға тырысайық. Тіл тәуелсіздігі – ой тәуелсіздігінің, ел тәуелсіздігінің бастау бұлағы екендігін есте ұстайық, құрметті оқырман.

Сардарбек НҰРАДИН

Адамзатты әуреге салған коронавирус індетін жұқтырғандар саны күн санап артып келеді. Әлемнің барлық елдерінде төтенше жағдай жарияланып, ірі мегаполистер карантинге жабылуда. Елімізде де Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары карантинге жабылып, адамдар мен көліктердің қозғалысына шектеу қойылды. Бүгінгі таңда жағдай толықтай бақылауда. Дей тұрғанмен, босансуға әлі ерте. Сондықтан да облысымыз бойынша бірқатар шектеулер қойылып, Есік қаласының шекарасына да санитарлық және мобильді бекеттер орнатылды.

Баршамызға белгілі, орталық базар, сауда орындары мен банк бөлімшелері, әкімшілік мекемелер Есік қаласында орналасқандықтан, жақын маңдағы ауылдардан аудан орталығына ағылатындар жетіп-артылады. Санитарлық режимді күшейту және тұрғындардың қауіпсіздігін арттыру мақсатында 1 сәуірден бастап бекеттер орнату туралы шешім қабылданды. Қалаға кіретін негізгі жолдарға 3 санитарлық 6 мобильді бекеттер қойылды. Бұл жерде күндіз-түні 36 полиция қызметкері, 24 медицина, 18 мемлекеттік қызметкер жұмыс жасайды. Сонымен қатар, қоғамдық денсаулық сақтау басқармасынан 12 маман тартылған.

Айта кетейік, Есік қаласына кіретін айналма жолдардың барлығы жабылған. Негізгі жолдарға қойылған бекеттерде барлық көліктер тоқтатылып, міндетті түрде жүргізушілер мен жолаушылардың дене қызуы тексеріледі. Аудан орталығына тек нақты мақсатта бара жатқан азаматтар ғана өте алады. Соның ішінде, медицина мекемелеріне, банк бөлімшелеріне, почта және жеке нотариус қызметіне жүгінушілер ғана қала аумағына жіберіледі. Сонымен қатар, аудан орталығының тұрғындары мен осында жұмыс істейтін азаматтар да кіре алады. Ол үшін өзімен жұмыс орнынан берілген арнайы анықтамасы болуы тиіс.

Сонымен қатар, көлікте бетпердесіз отыруға болмайды және әр жолаушының жеке куәлігі болуы тиіс. 65 жастан асқан азаматтар мен үлкендердің қарауынсыз жүрген кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдердің де қалаға өтуіне тыйым салынған.

Бүгінде бекеттерде бақылау күшейтілген. Әрбір көлік тоқтатылып, жолаушылардың дене қызулары тексеріледі. Қайдан келе жатқандығы және қандай мақсатпен қайда бара жатқандығы сұралады. Сондай-ақ, жеке куәлігі арқылы арнайы тізімге тіркеледі.

Өткен аптада аудан әкімі Бинәлі Ысқақ және аудандық полиция басқармасының басшысы Талғат Сейілханов бекеттерге арнайы барып, жұмыс барысын бақылаған болатын. Осының барлығы тұрғындардың қауіпсіздігін арттыру мақсатында жасалып жатқандығын айтқан Бинәлі Әбдіқапасұлы ауданның бас полицейіне бақылау бекеттерінің маңына арнайы жол белгілерін қою жөнінде тапсырмалар берді.

Азаматтардың қауіпсіздігі үшін, басын бәйгеге тігіп, күндіз-түні жұмыс атқарып жүрген бақылау бекетіндегі медицина қызметкерлерінен мән-жайды білген едік:

– Біздің негізгі жұмысымыз аудан орталығына бағыт алған әр адамды тіркеп, дене қызуын өлшеп отыру. Жұмысымыз 12 сағатқа дейін созылады. Бекеттен өтетіндердің басым көпшілігі Есік қаласының тұрғындары. Осы уақытқа дейін ешқандай заңбұзушылық пен денсаулығына шағымданған азаматтар болған жоқ – дейді аудандық аурухананың учаскелік мейірағасы (медбрат) Берік Құттыбай. Сөзіне сүйенсек, осы күнге дейін дене қызуы көтеріліп, бекеттерден өте алмаған азаматтар тіркелмеген. Ондай жағдай бола қалса, бірден жедел жәрдем шақыртылып, науқас азаматқа арнайы тексеру жасалады.

Сонымен қатар, төтенше жағдайға байланысты ауданымызда бірнеше шектеулер қойылды. Айталық, барлық дәріханалар мен дүкендер кешкі 20:00-ге дейін ғана жұмыс жасайды. Көшеде, парктер мен ойын алаңдарында серуендеуге тыйым салынады. Себепсіз көшеге шығуға болмайды. Медициналық бетпердесіз қоғамдық орындарда, дүкен мен дәріхана, банк, почта бөлімшелері мен мемлекеттік мекемелерге кіруге тыйым салынады.

Ауданымыздағы төтенше жағдай кезіндегі қауіпсіздік шаралары жайлы толық ақпараттарды жариялайтын боламыз.

Сардарбек НҰРАДИН

Согласно ч.1 Указа Президента Республики Казахстан от 15 марта 2020 года № 285 «О введении чрезвычайного положения в Республике Казахстан» в связи с объявлением Всемирной организацией здравоохранения пандемии COVID-19, в целях защиты жизни и здоровья граждан в соответствии с законодательством Республики Казахстан на всей территории Республики Казахстан введено чрезвычайное положение на период с 16 марта 2020 года до 15 апреля 2020 года.

Совместным Приказом Министра торговли и интеграции Республики Казахстан от 17 марта 2020 года №53-НК и Министра здравоохранения Республики Казахстан от 18 марта 2020 года № 169 утверждены Рекомендации по функционированию объектов торговли на период действия Указа Президента Республики Казахстан от 15 марта 2020 года № 285 «О введении чрезвычайного положения в Республике Казахстан». Согласно п. 1.4 Рекомендаций объекты торговли, общественного питания, расположенные вне территории торговых объектов, обеспечивают работающий персонал одноразовыми перчатками и масками, устанавливают санитайзеры для обработки рук либо обеспечивают выдачу одноразовых перчаток, вводят усиленный дезинфекционный режим, каждый час специальными дезинфекционными средствами обрабатывают столы, стулья, поручни лестницы и двери и каждые три часа пол.

В соответствии с пунктом 6 статьи 476 КоАП РК предусмотрена административная ответственность за нарушение режима или невыполнение требований, установленных государственным органом в связи с объявлением чрезвычайного положения, в части карантина и проведения других обязательных санитарно-противоэпидемических мероприятий, если эти действия (бездействие) не содержат признаков уголовно наказуемого деяния.

27 марта 2020 года ИП «Мамедов-1» в кафе «Аннушка» не принял меры санитарной безопасности в связи с объявлением чрезвычайного положения.: в местах обслуживания посетителей не были установлены санитайзеры для обработки рук, персонал не был обеспечен одноразовыми перчатками и масками.

ИП «Мамедов-1» в лице М.А. факт совершения административного правонарушения признал и подтвердил обстоятельства, изложенные в протоколе об административном правонарушении. Руководствуясь ст. 822, 829-14, 830-832 КоАП Республики Казахстан, суд постановил: индивидуального предпринимателя М.А признать виновным в совершении административного правонарушения, предусмотренного подпунктом 6 статьи 476 КоАП, и наложил на него административное взыскание в виде ареста сроком на пять суток.

27 марта 2020 года в кафе ТОО «ИЗМИТ ДЕГИРМЕН» в местах обслуживания посетителей также не были установлены санитайзеры для обработки рук, персонал не обеспивался одноразовыми перчатками и масками. В судебном заседании представитель ТОО «ИЗМИТ ДЕГИРМЕН» С.С. факт совершения административного правонарушения признал и пояснил, что директор ТОО находится на карантине в г.Алматы, поэтому не может участововать на судебном заседании.

Суд счел правильным применить в отношении ТОО «ИЗМИТ ДЕГИРМЕН» административное взыскание в виде административного штрафа в размере десяти месячных расчетных показателей.

Енбекшиказахский районный суд также рассмотрел несколько дел по несоблюдению режима ЧС объектами торговли.

27 марта 2020 года ИП «Абасов» в магазине «Арзу» не приняты меры санитарной безопасности, а именно: кулинарные изделия хранились в не фасованном виде. .

31 марта 2020 года ИП «Се Сяо-Ху», в магазине по продаже сотовых телефонов, не были приняты меры санитарной безопасности: не установлены санитайзеры для обработки рук, отсутствовали дезинфекционные средства, продавец не был обеспечен одноразовыми перчатками и масками.

31 марта 2020 года в в торговом доме по продаже бытовой техники ТОО «МЕЧТА МАРКЕТ» не были приняты меры санитарной безопасности, не установлены санитайзеры для обработки рук, отсутствовали дезинфекционные средства, у отдельных сотрудников не было перчаток и масок.

1 апреля 2020 года ИП «Соколова» в продуктовом магазине «Светлана» не были приняты меры по реализации кулинарных изделий в фасованном виде, по установлке санитайзера для обработки рук на входе, персонал работал без перчаток.

1 апреля 2020 года ИП «Ахмедова» в магазине «Мясной» не приняты меры санитарной безопасности, отсутвовали санитайзеры для обработки рук, дезинфицирующие средства, перчатки у работников.

Тем самым субъектами предпринимательства был нарушен режим, установленный государственными органами в связи с введением чрезвычайного положения.

Факты нарушения режима чрезвычайной ситуации подтверждаются протоколами об административных правонарушениях, актами санитарно-эпидемиологического обследования и другими материалами дел. Руководствуясь ст. 822, 829-14, 830-832 КоАП, суд постановил: данных предпринимателей признать виновными в совершении административного правонарушения, предусмотренного подпунктом 6) статьи 476 КоАП и подвергнуть их по данной статье к административному взысканию в виде штрафа в размере десяти месячных расчетных показателей.

Е.БАЙМУЛДИНОВ, М.САДЫКОВ, судьи Енбекшиказахского районного суда

Елімізде әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасыларға мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалып, қолдау көрсетілуде. Әсіресе, көпбалалы отбасылардың мәселесі бірінші кезекте шешіледі. Оларға төленетін атаулы әлеуметтік көмектен бөлек бірнеше жеңілдіктер қарастырылған.

Осы орайда, Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасымен кәмелеттік жасқа толмаған 4 немесе одан да көп балалары бар отбасыларына табысына қарамастан айына 42 мың 500 теңге және бала санына қарай одан да жоғары әлеуметтік көмек төленетін болды. Бұдан бөлек, атаулы әлеуметтік көмек алушылардың балаларына азық-түлікпен де көмек көрсетіледі. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2020 жылғы 5 қаңтардағы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау және төлеу және кепілдік берілген әлеуметтік топтаманы ұсыну қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 5 мамырдағы № 320 бұйрығына өзгерістер енгізіліп, 4-тарауының 37-тармағына сәйкес атаулы әлеуметтік көмек тағайындау туралы шешім қабылданған кезде бір мезгілде бір жастан он сегіз жасқа дейінгі балаларға кепілдік берілген әлеуметтік топтама беру туралы шешім қабылданды. Яғни, 41-тармағына сәйкес, бір жастан  алты жасқа дейінгі балаларды кепілдік берілген әлеуметтік топтамамен қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдар «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңына сәйкес азық-түлік жиынтықтарын және тұрмыстық химия тауарларын сатып алуды жүргізеді.

– Биылғы жылы мемлекеттік сатып алу арқылы тендерді «Magnum» ЖШС-і ұтып, аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімімен ағымдағы жылдың 21 ақпанында келісім-шарт жасалды. Наурыз айының 13 жұлдызында қаңтар айында атаулы әлеуметтік көмек тағайындалған отбасыларының бір жастан алты жасқа дейінгі балаларына тиесілі 1307 дана әлеуметтік топтама таратылды. Оның ішінде бір жасатан үш жасқа дейін 609, үш жастан алты жасқа дейінгі балаларға 698 кепілдендірілген әлеуметтік топтама қала, ауылдық округтері арқылы үлестірілді, – дейді аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің басшысы Қалдыгүл Айсина.

Бөлім басшысының сөзінше, балалардың жасына қарай азық түлік нормалары бекітілген. Бір жастан үш жасқа дейінгі балаларға ультра пастерленген сүт, балалар печеньесі, жеміс пюресі, гипоаллергенді ботқа, көкөніс пюресі, өлшеп оралған мақта сұлы геркулес беріледі. Бұл тауарлардың барлығы гипоаллергенді және салмағы мен сапасы келісім-шартта көрсетілген.

Ал үш жастан алты жасқа дейінгі балаларға таратылатын заттардың тізімі өзгеше. Оған ультра пастерленген сүт, бидайдың қатты түрінен жасалған макарон өнімі, өлшеп оралған мақта сұлы геркулес, тағамдық күнбағыс майы, классикалық гемотаген, құрамында тұтас дәнді дақылдар бар таңғы асқа арналған сүт жастықшалары, 5 айдан жоғары балалар печеньесі, арпа жармасы, ұнтақ жармасы, бұршақ, қарақұмық пен табиғи бал кіреді.

С.НҰРАДИН