Наурыз айының 22-сі шығыс халықтары үшін күн мен түннің теңесіп, адамның аузы аққа, төрт түліктің аузы көкке тиген ұлан-асыр мереке. Қыстың қақаған суығын артқа тастап, көктемнің жылы шуағында шомылып, наурыз көжені сүйсіне ішетін кез. Алайда, коронавирус ауруының тарауына байланысты бүгінгі таңда карантин жарияланып, көпшілік болып кез-келген мерекені тойлауға үкімет тарапынан  қатаң түрде тыйым салынды. Бүгінде 157 елге тараған індет ел шебіне де енген. Осыған орай ауданымыздың «Ахыска» этно-мәдени орталығы, түбіміз бір түрік ұлтының ақсақалдары наурызға мерекелік лебіз білдіріп және сын сағатта сабыр етіп, ынтымақ-бірлігімізді берік ұстауға шақырады.

Түрген ауылының тұрғыны, аудандық «Ахыска» этно-мәдени орталығы ақсақалдар алқасының төрағасы, 13 немере және 13 шөбере сүйген ардақты ата Хайролла Кулаев: – «Түбі бір түрік жұртының және Шығыс халықтарының мерекесі Наурыз мерекесі баршамызға құтты болсын. Жылда дәстүрлі түрде жұрт болып жұмыла атап өтетін мереке биылғы жылы індеттің тарауына байланысты бізде ғана емес, әлем бойын-ша тойлануына тыйым салынып отыр. Бұл аурудың алдын алуға жасалған дұрыс қадамдар десек, халқымызға айтарым сын сағатта ынтымақ-бірлігімізді берік ұстап, Алла тарапынан келген сынақты бірлесіп өткеруіміз қажет» – десе, ауыл ақсақалы Нияз Сулиев те: «Ынтымағы бар елді ешқандай да жау алмайды. 130 ұлт пен ұлыстарды бауырына басқан Қазақстанның көгінде үнемі ашық аспан тұрсын. Ынтымағымыз ыдырамысын. Берекеміз тасып, ырысымыз арта берсін» – деді.

Лебіздер легін аудандық «Ахыска» этно-мәдени орталығы төрағасының орынбасары Нұрмұхамед Кулаев былайша түйіндеді: – «Халқымыздың басынан нендей қиыншылықтар өтпеді. Барлығын да жеңдік. Қандай қиыншылық болмасын Наурыз мерекесі құтты болсын. Бірлігіміз берекелі, ынтымағымыз берік болсын. Баршаңызға бақыт, ырыс, береке тілейміз».

Әділет САРЫБАЙ

Наурыз – адам мен Жер ананың табиғи үндесуінің айғағы. Табиғат тынысы кеңейіп, ырысы артса, адамның да жаңаруға құлшынысы еселейтін ай. Бұл ретте жүздеген жылдар бойы қазақ халқымен бірге жасасып, ұлтымыздың салт-дәстүрі мен әдеп-ғұрпының ажырамас бөлігіне айналған Наурыз мерекесінің орны әрине ерекше. Данышпан ата-бабаларымыз бұл күнді табиғаттың айрықша белгілерін ескере отырып жақсылыққа жорыған. Бала кезден құлаққа сіңіп қалған күн мен түн теңелетін сәт деуінің сыры неде? Шығыс халықтарының жыл басы саналған наурыз мейрамы қарсаңында табиғат анада қандай өзгерістер болады? «Әз» деген тіркес мағынасы нені білдіреді? Бұл сұрақтың жауабын бірге іздеп көрейік.

Күн мен түннің теңелуін күн орталығы өз қозғалысында жер экваторын кесіп өтетін астрономиялық құбылыс деп жатады. Жалпылама алғанда әлемдік уақыт бойынша, солтүстік жарты шарда көктемгі күн мен түннің теңелуі 20 наурыз күніне сәйкес келеді екен. Бұл уақытта Күн оңтүстік жарты шардан солтүстік жарты шарға ауысады. Сол секілді күн мен түн күзде де теңеледі деген ақпарат бар. Ол қыркүйек айының 22 немесе 23 жұлдызына сәйкес. Оңтүстік жарты шарда, керісінше, наурыздағы күн мен түннің теңелуі күзгі, ал күн мен түннің қыркүйекте теңелуі көктемгі болып саналады

Қалай дегенмен осы айда табиғаттағы барлық тіршілік иелеріне жан біте бас-тайды. Қыстың соңы, көктемнің басы жыл құстары келеді. Сол себептен де болар табиғаттың тылсымы мен ғалам ғажайыптарын терең ұғына білген ата-бабаларымыз бұл күнді Жыл басы деп есептеген. Наурызды шығыс халықтары бірліктің, татулықтың, еңбектің, ізгіліктің, бақыттың мерекесі ретінде атап өтеді. Бұл күні шаттанбайтын, қуанбайтын, мейірленбейтін адам болмаған. Осы күні жақсы тілек тілеу, құттықтау, кешірім жасау, табысу сияқты адамгершілік қасиеттер көрініс тауып, кейінгі ұрпақтар сондай жақсы өнегеден үлгі алған.

Бұл айда ауа райы да құбылмалы. Ал ертеде көшпелі жұртшылық наурыздың келгенін табиғаттағы өзгерістерге қарап білген. Біріншіден, наурызда күн мен түн теңеледі, жұлдыздар теңеседі, яғни Сүмбіле, Үшарқар-Таразы, Үркер және Сұлу Сары бір түзудің бойында тізіле орналасады. Есепшілер жұлдыздардың теңесуінен күн мен түннің теңелуін байқайды. Екінші, Арыстан мен Өгіз шоқжұлдыздары ғарыш алаңында шайқасқа түседі. Бұл туралы «Атасы мен анасы, Үш жүз алпыс бес баласы, Он екі ауыл шамасы, Отыз ор дуадақ, Бес балақ сан, Елу екі қарақшы» деген қазақтың жұмбағы да бар. Үшіншіден, есепшілер Әз Наурыздың келгенін жан-жануарлардың қылығынан да байқаған. Наурыздың 14-де сарышұнақ інінен шығады. Наурызда күн суық болатын болса ін аузынан ұзамайды, ал күн жылы болатын болса ұзағырақтау жерге шығады. Төртінші, күн мен түн теңелгенде тасбақа інінен аузына шөп тістеп шығады. Шөптің аты «мәриям шөп» деп аталады. Оны еппен алған адам бақытты, дәулетті болады деген сенім бар. Бесінші, күн мен түн теңелгенде, балық аунап түседі. Кейбір елдерде күн мен түннің теңелгенін осы құбылыстан байқайды.

Астрономиялық есеп бойынша наурыз айының 21-інен 22 жұлдызына қараған түні аспан денелері өзінің алғашқы айналу нүктесіне қайта айналып келеді екен. Сонда күн мен түн, ыстық пен суық, қараңғы мен жарықтың теңелетін жаратылыстың керемет сәтінде Наурыз кіреді. Неге «Әз наурыз»? Күн мен түн тепе-теңдікке жеткен кезде әуеде ғажайып бір діріл мен гуіл естіледі, сол үнді «әз» дейді. Әз өткенде бүкіл жан-жануар, күллі өсімдік дүниесінде, жалпы тіршілік әлемінің бойына қан жүгіріп, қайта түлеп жаңарады. Әздің жүргенін байқау қиын, қазір көкті де, жерді де үздіксіз гүрілдеп жататын техникалық дыбыстар басып кеткен. Ұсқынсыз нәрселерді отқа жағып, айналаны түгел адыраспанмен аластап, тазартады. «Ұлыс күн таза үйге кіреді, сонда құт-береке қоса енеді» деген сенім бар. Қайырымды істер жасалады. Наурыз қазіргі біздің сағат уақытымен межелегенде түнгі сағат үшке келеді екен. Наурызда күннің алғашқы сәулесіне маңдай тосып, шұғыласына бөленсе, адамның бойына нұрлы күш-қуат тарайды.

Қалай дегенмен, бұл уақыт табиғат пен адам бірлігінің мәңгілік мейрамын, олардың ажырамас табиғи байланысын білдіреді.

Қайнар Жұмағожа

Жуырда Еңбекшіқазақ аудандық мәслихат жанындағы тұрақты комиссиялардың біріккен отырысы өтті. Күн тәртібі де қауырт: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың орындалуы бойынша бағдарламалық құжаттарды іске асыру, мемлекеттік қызметкердің этикасының сақталуы және олардың құқықтарын қорғау бойынша жүргізілген және жоспарланған жұмыстар. Бұл – бірінші мәселе. Аудан аумағындағы жолдардың жағдайы екінші боп сараланса, Есік қаласы мен ауылдық округ тұрғындарын сапалы ауызсумен қамтамасыз ету мақсатында атқарылған іс-шаралар да сарапқа түсті.

Алғашқы мәселе бойынша аудан әкімі аппаратының персоналды басқарудың бірыңғай кадр қызметі бөлімінің басшысы Айдос Молдабаев есеп берді. Мәліметіне сүйенсек, әдеп заңнамаларын бұзғаны үшін аудан бойынша 64 қызметкерге әр деңгейлі ескертулер берілген. 41 қызметкерге – ескерту, 19 қызметкерге – сөгіс, 1 қызметкерге – қатаң сөгіс, лауазымына толық сәйкес емес – 1 қызметкер. «2020 жылға арнайы жоспарға сәйкес сыбайлас жемқорлық көріністерінің алдын алу бойынша жасырын сауалнама алуды мақсат етіп отырмыз. Ауданымызда 362 мемлекеттік қызметкер жұмыс істесе, 29 лауазым бос тұр. Жақын арада конкурс жарияланып, кадрлар алынатын болады», – деді А.Молдабаев.

Есеп берушіге халық қалаулылары тарапынан қойылған сұрақтар легі көп болды. Мысалы, ауданымыздың бірқатар бөлімдеріне кадрлар дұрыс таңдалмайды. Мұрнына иісі келмейтін мамандарды қандай себеппен бөлімдерге жібересіз? Оған дәлел – аудандағы білім бөліміндегі кейінгі алып жатқан кадрлар білім саласында бір күн де жұмыс істемеген. Олар қалай ғұмырын педагогикаға арнаған азаматтарға тапсырма береді? Қысқасы, қалай жұмыс істеп жатыр? Ал аудан әкіміне 65 пайыз білім сапасын көрсеттік деп есеп беріпті. Біз бұған күмәнмен қараймыз. Ондай жағдайға жету үшін мектептеріміздің 80 пайызы басқа пәндерді былай қойғанда математикадан 90 пайыз білім сапасын көрсетуі керек яғни, әрбір түлек бестік алуы тиіс. Сіз осыған сенесіз бе? Бұндай мәселе тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы және тұрғын үй инс-пекциясы, жолаушы көлігі және автомобиль жолдары бөлімінде де бар. Ауылдарға келіп жатқан жас мамандар әдеп этикасы тұрмақ, эстетиканы сақтамайды. Бұл өзімізді өзіміз сыйламағанмен тең, – деді аудандық мәслихаттың әлеуметтік бағыттағы салаларды дамыту мен заңдылық, құқықтық тәртіп, қоғамдық келісім, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі тұрақты комиссияның мүшелері.

Нәтижесінде, осындай кемшіліктер бойынша жұмыс атқарып, бөлім басшысы алты айдан кейін қайта есеп беру туралы шешім қабылданды.

Күн тәртібіндегі екінші мәселе бойынша мінберге көтерілген аудандық жолаушы көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің басшысы Бейбіт Искаковқа бірден сұрақтар қойылды. Оның алғашқысы Есік қаласындағы сапасыз салынған Қ.Орымбетов атындағы көше мәселесі болды. Бұл ретте бөлім басшысы: «Аталған        мәселе бойынша жуырда ғана арнайы рейд жүргізіліп, орындаушыға нақты тапсырмалар берілді. Себебі, қаражат әлі аударылмады, қабылдап алу актісіне қол қойылмады. Кемшіліктерді түпкілікті жойғаннан кейін ғана акті қабылданады», – деді. Аудан орталығының Р.Тоқатаев, Абай атындағы, Алматы көшелерінің сапасы сын көтермейтіні сөз болды. Әрі ауылдық елді-мекендердегі көшелердің жағдайы сараланды. Мәслихат депутаттары туындаған мәселелер жауапты бөлім, сонымен қатар қала мен ауылдық округ әкімдіктерінің  тарапынан бақылаудың жоқтығынан және жергілікті қауымдастықпен, қала, ауыл тұрғындарымен келісе жүргізілмейтіндігінен туындап отырғанын баса айтты. Жұмыла көтергеннің жүгі жеңіл екендігін жеткізді. Сол секілді «Өңірлерді дамыту» бағдарламасының да іске асуындағы кемшіліктерді су бетіне шығарды. Тіршілік күретамыры саналатын жолдар мәселесі күн тәртібінен түспейтінін ескерткен депутаттар рейд жұмыстарына халық қалаулыларын қосуды да айрықша атады.

Үшінші мәселе бойынша аудандық тұрғын үй коммуналдық-шаруашылық және тұрғын үй инспекциясы бөлімінің басшысы Дәурен Мәлібековке де есептен гөрі қойылатын сұрақтарға нақты жауап беруін сұрады.

– Қазір ауданымыздағы білім ошақтары, мемлекеттік мекемелерді газдандыру мәселесі өзекті. Сіздердің тараптан бұл тұрғыда әлі де бір нақты іс-шаралар көрінбейтінін байқаймыз. «Жау жағадан алғанда»шапқылауды қою керек, – деді Қ.Байғоджаев. Сол секілді ауылдардағы ауызсу мәселелері, Есіктегі ауызсу сапасы сөз болды. Әсересе, Қазақстан, Сөгеті, Ащысай, Түрген, Көктөбе сияқты ауылдық округтердегі тіршілік нәрінен тарылған тұрғындардың тілектерін жеткізді.

Не керек, бір жарым сағатқа созылған тұрақты комиссия отырысында тиісті бөлім басшыларына толассыз сұрақтар қойылды. Өкініштісі, бірқатар өзекті сауалдарға қанағаттанарлық жауаптар алынбады. Осы ретте кезекті есеп беру сәтіне дейін түйткілді мәселелер түйінін тарқату туралы нақты жауаптармен келуін тапсырды.

Қайнар ЖҰМАҒОЖА,

аудандық мәслихат депутаты

Наурыз мейрамы на Востоке был интернациональным праздником еще тысячелетия тому назад, а в ХХI веке обрел планетарный масштаб. В 2009 году этот древнейший праздник мира был внесен ЮНЕСКО в Репрезентативный список мирового нематериального культурного наследия человечества.   В 2010 году ООН объявила  21 марта Международным днем Новруза, который способствует примирению и добрососедству всех этносов и государств.

Традиции «Ұлыстың ұлы күні» (Великий день народа), как его называли жители Великой степи, тысячелетия непрерывно передавались из поколения в поколение. В 1926 году  празднование Наурыза было запрещено советской властью, которая сочла его религиозным и националистическим обычаем. Но и в советский период в казахских семьях накрывали  праздничный дастархан, принимали бата от аксакалов. В виде общенародного гулянья «ростки» Наурыза пробились из более чем полувекового забвения в конце 80-х, когда включился процесс возрождения национального самосознания, исторической правды и культурного наследия. Но только с обретением Казахстаном Независимости  «Ұлыстың ұлы күні» стал символом восстановленной связи времен, вступая в законные права  национального достояния страны. Наурыз получил официальный статус после  Указа Первого Президента Республики Казахстан  от 15 марта 1991 года «О народном празднике весны — Наурыз мейрамы»,  а  в 2001 году  был объявлен государственным праздником.  В 2009 году согласно Закону «О праздниках в Республике Казахстан» Наурыз мейрамы объявлен трехдневным (21-23 марта) государственным праздником с выходными днями. О том,  какое значение имеет Наурыз для Казахстана, емко сказал Первый  Президент РК Нурсултан Назарбаев: «Сегодня особый весенний любимый праздник, который вернулся из глубин веков. В годы независимости мы отмечаем этот праздник ежегодно. Его празднуют представители всех этносов нашей страны. Это празд¬ник дружбы, единства, праздник равноденствия, начала восточного нового года, от которого мы ждём всего хорошего и доброго».

Каков сакральный смысл Наурыза? В древней культуре номадов во время весеннего равноденствия    происходит  единение космоса, природных стихий  и человека,  очищение мира от зла, ненависти, грехов.  В Наурыз прекращались войны и конфликты. По народным поверьям, накануне этого дня по земле ходит счастье, поэтому  ночь накануне  называется Ночью счастья. Когда Новый год в Ночь счастья перешагивал  порог, казахи на почетном месте зажигали две свечи, приговаривая: «Одна лучина не станет светом». Если Новый год войдет в чистый дом, он будет свободен от болезней и несчастий. Поэтому накануне праздника  хозяйки наводят в домах идеальную чистоту и порядок.

В этот день также открывают и вычищают родники, водоемы, колодцы,  наполняют пустую посуду продуктами и водой из священных источников, веря, что изобилие продлится  до следующего года. Традиционное приветствие в Наурыз –  рукопожатие двумя руками обязательно с чередованием объятий через оба плеча. Девушки готовят для парней специальные угощения, а парни делают девушкам подарки, символизирующие чистоту, молодость, красоту. Если в марте рождаются мальчики, их называют  Наурызбаями или Наурызбеками, а девочек Наурызгуль.

Главное угощение праздника  наурыз коже – специальное  блюдо из семи продуктов, с добавлением мяса и молока, которое  представляет собой начало изобильного нового года и прощание со старым.  В полдень,  возле аула  резали быка и варили из его мяса  бель-котерер, что означает «выпрямляющий стан», поскольку бык считается одним из самых сильных животных, и пища из него придает силу и выносливость.

После дастархана устраиваются народные игры,   качели «алтыбакан», соревнования по национальным видам спорта. День заканчивается айтысом, в котором два акына ведут соревнование в песенной импровизации. С заходом солнца за горизонт аульчане  разжигают костер и  с зажженными от него факелами обходят  окрестности селения, завершая праздник.

Для восточных народов день весеннего равноденствия  имеет не только символическое, но и практическое значение в отсчете времени. В одиннадцатом веке великий поэт и ученый Омар Хайям, живший в период правления  султана Джалал ад Дина Малик шаха, создал  календарь, названный «Летоисчислением Малика». В его основу был положен первый  день, когда солнце после весеннего равноденствия вступает в созвездие Овна. По данному календарю средняя продолжительность года равна 365,2400 суткам. Отклонение от истинного солнечного года составляет всего 0,0002 суток. Хронологическое смещение в одни сутки от истинного астрономического года накапливается за 5000 лет. По григорианскому календарю, который повсеместно используют сегодня, средняя продолжительность года равна 365,2425 суткам. При этом отклонение от истинного года равно 0,0003 суткам, а ошибка в один день накапливается за  3333 года.

В Наурыз между собой равны мужчины и женщины, дети и старики, богатые и бедные. Аксакалы дают народу благословение в  древних формулах: «Пусть будет благополучным народ! Пусть будет много светлого молока! Пусть этот день принесет обилие! Пусть все зло и все черные дела провалятся сквозь землю! Пусть духи предков всегда поддерживают нас!»

И.ТУРАНИН