Әйтей Құлманбетұлы – XVIII ғасырда өмір сүрген, елінің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін жоңғар қалмақтарымен кескілескен ұрыстарға қатысып ерен ерлігімен көзге түскен қолбасшы, тарихи тұлға.
Халқымыз сан ғасырлар бойы аңсап келген арманына, Аллаға шүкір XXI ғасырдың басында жетіп отыр.Өз алдына шаңырақ көтеріп, жандарын шүберекке түйіп, ата мекенін анталаған жаудың шабуылынан қорғай білген қаһарлы ата-бабаларымызды қастерлеп еске алмасақ болмайды. Мың өліп, мың тірілген қазақ жұртына бұл еркіндік, бұл бостандық айрықша қымбат.
Әйтей батыр туған жерін, туған елін ежелгі жауымыз құба қалмақтардан қасықтай қаны қалғанша қорғап, қазақ жерінен қуып шыққан, сол жолда құрбан болған қайсар ұлдарымыздың бірі екені тарихқа аян.
Әйтей Құлманбетұлы - Шапырашты тайпасының Асыл руынан шыққан Орынбет ұрпағы. Ол 1712 жылы қазіргі Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Жарсу өзенінің жағасында орналасқан Бесағаш ауылында жылқышының отбасында дүниеге келген. Тарихи деректер мен ел аузындағы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бізге жеткен шежіре мен аңыз әңгімелерден белгілі болғандай, Албанның Әлжан руынан шыққан беделді ел билеген батыры Қангелдінің басшылығымен, Әйтей қалмаққа қарсы көптеген соғыстарға қатысып, әбден шыңдалып өседі. Өмірінің соңғы күндеріне дейін қазақтың шүйгін жерлерін басып алып, жайлап жатқан қалмақты қуып, ерен ерлік көрсетті. Халық батыры атанды
Кескілескен көп ұрыстардың бірінде, қазақтар мен қалмақтардың жасақтары екі төбенің басына жиналып, бірін-бірі жекпе-жекке шақырады. Қалмақтар жағынан зор денелі алып жасақ Жамқайын атын ойнақтатып екі төбенің ортасындағы жазыққа шығады. Жамқайынның тұлғасын көрген қазақтар қолы абыржып тұрып қалады. Дәті шыдап, жекпе-жекке жуық маңда ешкім шыға қоймайды. Сол кезде ортадан атан төсті, жұмыр мойынды, ұзын құйрық, кең танау құлагерін ойнақтатып, Қангелді атасының батасымен жекпе-жекке Әйтей шығады. Ауыздықпен алысқан құлагерін ор текедей орғытып, Әйтей жазыққа шығып, екі жауынгер бір-біріне құйындай қарсы шабады. Басын жіберген құлагердің құйрығы жазықта ұшқан құстың құйрығындай түп-түзу болып көрінеді. Екеуі бірін-бірі көпке дейін ала алмайды. Қалмақтың қара күші басым болғанымен, айла тәсілі шамалы екен. Әйтейдің қимылына төтеп бере алмай, әбден қан сорпаға түседі. Қанша уақыт өткені белгісіз, бір кезде көз ілеспес жылдамдықпен қимылдаған Әйтей, найзамен қалмақтың кіндік тұсынан шаншып, бұрап-бұрап жіберіп тартып қалғанда, оның ішек-қарны ақтарылып, жерге екі бүктеліп түскен жауының басын Әйтей қылышпен шауып тастайды. Мұны көрген қазақ жасақтары қуанғаннан «Бақтиярлап, Қарасайлап», жер-көкті күркіретіп жібереді. Ата-бабаның әруағы қолдап, тұңғыш рет қалмақтың Жамқайын батырымен жекпе-жек соғыста жеңіске жеткен бала жігіт Әйтейдің атағы тез арада Жетісу аумағына кең тарады. Әйтейдің жұрт көзіне түсіп, соғысқа нағыз араласқан кезі осыдан басталады.
1761 жылы соғыстың беті қайтып, ел басына жеңілдік туғанымен, қолбасы Әйтейден айырылған ауыр жыл болды. Кейін Әйтейдің біраз ұрпақтары қазіргі Еңбекшіқазақ ауданының «Белшабдар» деген жерінен, бабасының қайтыс болған жеріне қоныс аударып, өз алдына бір ауыл болды. Ол ауыл бүгінде Қаскелең қаласының жанында орналасқан. 1992 жылдан бері «Әйтей» ауылы болып аталып, батырдың есімі берілді.
Тарихи деректер мен бізге жеткен шежіре әңгімелерден белгілі болғандай, Әйтей батырдың ұрпақтары негізінен Еңбекшіқазақ және Қарасай аудандарында тұрады.
2005 жылы батырдың ұрпақтары арнайы қор ашып, одан түскен қаржыға Әйтей ауылында батырдың сүйегі жатқан жерге кесене тұрғызып, үлкен ас берді. Әйтей ауылынан шыққан мемлекет қайраткерлері мен лауазымды қызмет істейтін ұрпақтары үлкен мешіт тұрғызып, мешіттің салтанатты ашылуына сол кездегі Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының төрағасы, бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлінің өзі арнайы келіп, ақ тілегін айтқан болатын.
Сол ауылда туып өскен әрі қайраткер, әрі қаламгер ұрпағы, шежіреші, «Бәйдібек баба – алып бәйтерек» кітабын жинақтап жазушы, марқұм ағамыз Балғазиев Аубай туралы орны бөлек өңгіме. Еңбекшіқазақ ауданының әкімі болған Смади Әбдиев, екі кеңшар директорлары болған Болатбек Нурманбетов, Қазыбай Жылқыбеков бауырларымыз бүгінде өмірден озған. Ауданымыздан шығып, білдей бір мұнайлы өлкеде облыс әкімі қызметін атқарған, бүгінде жоғары қызметте жұмыс атқарып жатқан, республикаға белгілі ағайынды Алик Айдарбаев пен Ерік Айдарбаев бабамыздың ұрпақтары ретінде мақтан тұтамыз.
Еліміздің гүлденіп дамуының арқасында, ауданымыздың Қаракемер ауылдық округінде, тұтастай бір үлкен ауыл «Жаңа Сатай» салынып бітуге жақын. Сол ауылдың үлкен бір көшесіне Әйтей батырдың аты берілді. Осындай кең ауқымды игілікті істің басында жүргеніме, бабамның ұрпағы ретінде ескі көздерден естігенімді, Әйтей ұрпақтарының арасында айтылып жүрген аңыз-әңгіме туралы жазғанды жөн көрдім.
Қайырбек Далдабаев,
Талдыбұлақ ауылы
