Қазақ тарихында ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, жанын аямай елі мен жерін жаудан қорғап, намысын арымен қатар қойғандар аз болмаған. Әділ сарапшы уақыт болса, ғасырлар бойы бүркемеленген талай шындықтың беті ашыла, тарих ел намысын ер намысына ұштастырған ерлерді іріктеп, сомдап шығарады.

ХVІІІ ғасырда белгілі батыр, би, жыраулар Абылай ханды жоңғарларға қарсы азаттық күресін басты ұйымдастырушысы, жер тұтастығы мен елдігін сақтап қалатын тұлға ретінде қолдап, көмек көрсетті. Онымен үзеңгілес қазақ даласын азат етуде Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Баян, Мықтыбай, Олжабай сынды батырлар болғаны белгілі.

Одан кейін Кенесары заманы Ресей патшасы отаршылдық саясатына қарсы ұлтазаттық қозғалыста С.Датұлы, Исатай, Махамбет, Есет, Жанқожа, Иман,  Баубек, Жәуке, Назарғұл т.б. есімі тарих бетінде жазылды. Бұл патша үкіметі қазақ елін отарлауды тереңдетуге реформалар жасаған кезең еді. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы Устав», 1844 жылғы Орынбор қазақтарын басқару ережелері»,  1867 жылғы «Жетісу және Сырдария облыстарын басқарудың уақытша ережесі»  т.б. хандық билік жойылып, басқару мекемелері ашылып, әскери бекіністер салына бастады.

Елімізде тәуелсіздіктің 30 жылдығына байланысты түрлі іс-шаралар өтілуде. Бұрын болған оқиғаларға жарық түсіруге, қазақ халқының тарихи өткенін қайта жаңғыртуға мүмкіндік туды. Ер азаматтың өмірі қоғамда орын алған оқиғалармен тығыз байланысты болуы заңдылық.

1824 жылы округтің құрылуы патша өкіметінің бұғаулау ісінің басталуы рөлін атқарды. Есіл өзені бойындағы жерлердің орыс-казак шаруаларына берілуі және алымсалықтың өсуі көтерілістің шығуына да қатты әсер етті.

1824 жылы 8 ақпанда Қарақаралы округінде 18 болыс, 147 ауыл барлығы 18320 шаңырақ болған. 1827 жылы  майор Мингриев 200 әскермен келіп, Шұбыртпалы ауылының 58 адамын өлтіріп, дүние-мүлкін тонап, бүкіл малын  айдап кеткен еді. 1830 жылы 120 адамын өлтірді, бауырынан, малынан айырылған азаматтар отаршылармен ашық соғыс майданына шыққан еді.

Округке қарасты Қарпық болыстығы қазақтарының қарулы жасақтары Саржан  сұлтан басшылығымен округтік приказға, керуен жолдарына тұтқиылдан шабуыл жасап, жергілікті билікті әбігерге түсірді. 1826 жылы тамыз айында Ағыбай батыр қолы Қарқаралы бекінісіне шабуыл жасады. Көтеріліске Шет өңіріндегі Бесата жұртының Қашқынбай, Бодық, Баубек, Елеген сияқты батырлары да қатысты. Бұл көтерілісте отарлаушылар барымталаған мал қайтарылып, азапталып тұтқында жатқан адамдар азаттық алады.

Елеген мектебі – ата-баба, отбасы үлгісі. Көшпелі қазақ тұрмысы адамды ерте есейтеді, әлеумет өміріне ерте араластырады. Аталары Қазыбек би азулыларын тұзақтап, әлсізін сүйегенін Құттымбет бабасы айтатын. Қол бастайтын батыр, жол бастайтын көсем, ел тағдырын шешетін шешен болу қиын. Жауды алмас қылышпен де, өткір сөзбен де көндіруге болады деген принципті ұстаған биді пір тұтқан Шабанбай, Аралбай, Таңыбай, Жаңыбай, Бекболат, Жайық, Алшынбай еді.

Елеген Қонысбайұлының өмір жолы, қоғамдағы өзіндік орны ҚР ОМ мұрағатта, Қарқаралы округі бойынша деректер, ел есіндегі естеліктерден белгілі болды. Атасы Өмірзақ «Батаменен ер көгереді» деген қағиданы тұмар ғып, «Ұлым ел танысын, жер танысын» – деп, Елегенді белгілі адамдарға қосып жіберіп, тәжірибе жинатып, бата сұратқан. Ол ысылған сарбаздарға еріп жылқы күзетіне, барымташыларға қарсы әрекет жасауға дағдыланады. Ат үстінен шоқпар сілтеуді, садақ атып, найза түйреп, қылыштасу тәсілдерін меңгереді. Елеген 17 жаста жылқыны жауға алғызбайтын дәрежеге жетеді. Қазағым: «Ұяда не көрсең, ұшқанда  соны ілерсің» деген. Талды өзені бойында Бұқар жырына іліккен Сеңкібай батыр мазары тұр. Нұра өзені бойында Абылай ханның ту ұстаған батыры Жидебай батыр жатыр. Жасыл тулы Жарылғап батыр, ат көтере алмас Сазанбай, Дерібсалы ел есінде сақталған. Ресей империясына қарсы қару көтерген Кенесарының ағасы Саржан осы Бұғылы бойында жыл жарымнан аса уақыт орда тігіп, елді күреске дайындаған. Кенесары қамалы, су ішкен құдық та, Манақа бойындағы Қарасу да, атасы Абылай хан демалған орын да осы  өңірде. Кенесарымен үзеңгілес Жанғұтты, Бәйсейіт би, Дүйсенбай, Қара би, бөлесі Ағыбай да қарулас болып келеді. Ағыбай қолы 182649 жылдары патша әскерлеріне күйрете соққы берген. Өңірінің баға жетпес символдық капиталы, Кенесары бастаған ұлтазаттық күресте Көпбай, Есберген, Сарбас, Ағыбай , Ботантай, Бөрімен бір  қатарда болған Елеген Баянауладан Тайжан, Сейтен Азнабаевтармен, Сандыбай  Шегіровпен бірлесіп, төңіректегі Есбай, Жәңгір, Адамбай, Тұрсынның көмегімен әскер жабдықтау, көтерілісшілердің мұқтаждықтарын шешуге жағдай жасауға көп  атсалысқан.

Сол кезде отаршылдар қиянатынан гөрі Елегеннің жанына батқаны шен, шапан, қылыш, кесе, қасық сияқты сыйға мәз қазақ баласының патша өкіметіне қызмет жасап, ата-бабамыз аманаттап кеткен ұлттық мүддені аспен де, таспен де қорғауға дайын болуды аяқ асты етті. 

Мысалға, Баймұхамед Айшуақов патшаға жағымды қызмет жасағаны үшін  1819 жылдан бастап күміс мөр, сукно кафтан, алтын сақина, қосауыз мылтық, алтындалған қылыш, алтын медаль, 3 дәрежелі Станислав орденін, полковник шенін, алмазбен қоршалған 2 дәрежелі Анна орденін, 1847 жылы генерал-майор атағына ие болған. Ал жер үшін, бостандық  үшін күрескендер көздері жойылуға, Сібірге каторгаға айдалуға ұшыраған.

Кенесары бірнеше рет Николай І  патшаға, Орынбор генерал-губернаторлары В.Перовскийге, В.Обручевке, Сібір  генерал-губернаторы П.Горчаковқа хат жолдады. «Біздің ата-бабамыз, – деп жазды Кенесары, – бізге мұра етіп қалдырған Есіл, Нұра, Ақтау Өртау, Қарқаралы,  Қазылық, Жарқайың, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Тоғызақ төңірегі және Жайыққа дейінгі жерлер қазіргі патшаның тұсында бізден тартып алынып, оларға әскери бекіністер салынды. Бұл әрекет халықты барынша ашындырып отыр. Мұның өзі біздің болашағымызға ғана емес, қазіргі тіршілігімізге де зор қауіп туғызып отыр». Абылай заманындағы жердің өзгеріссіз қалуы, алымсалық алынбауы, бекініс салмау туралы хаттарға жауап алынбады, отаршылар қарапайым халыққа қиянат жасай берді. Сол себепті қазақ жасақтары Ресей империясының тірек орталықтары болған Қарқаралы, Ақмола, Ақтау, Екатеринбург бекіністеріне шабуыл жасап, Ырғыз, Тобыл бойындағы ұрыстарда, Қызылжар, Көкшетау шайқас тарында соққы бергені белгілі.

Ақтау бекінісі Атасудан оңтүстік батысқа қарай 60 шақырым жерде, Манака  өзеніне таяу орналасқан. Бекініс жан-жақты бақылауға ынғайлы дөң үстіндегі  тегістікке төртбұрышты үлгіде тұрғызылған және жал үстінде мұнара мен зеңбіректер  орнатылған үшбұрышты тегістіктер болған. 1836 жылы Ақтаудан 400 орыс әскері  шығып 250 адамды өлтіргені халық арасына тараған. Кенесары сарбаздары  қамалдарға баратын жолдардын бойындағы бекеттерді жиі мазалап тұрған.  Кенесары старшина Симоновтың қосынын жойып жіберіп, қару-жарағын қолға түсіріп, Ақтау қамалын алуы 1838 жылы жазда болған. Көк майықпен қаруланған орыстың  оғы өтпес үшін қараған тобылғыдан бума-бума оққағар дайындап, шабуылға шыққан  қазақ қолы ашық далада айқас салып, садақ оғын жаудырып, бекініс ішінен өрт шығады. Өзен бойында өрлеп өскен ағашты тасалап, жағалай Наурызбайдың 50 шақты атты әскері, Ағыбай, Мәнжі, Елеген, Шөмшібай, Қашқынбай сұғына енген. Бекіністің алынуы тәуелсіздікке деген ұмтылыстың бір белгісі.

ҚР Орталық мұрағат құжаттарындағы деректерде отаршылдыққа қарсы Ағыбай қолы 1824-38 жылдары Қарқаралы, Ақтау, Ақмола бекіністеріне шабуыл жасаған. Елеген көтеріліске де қатысып, мініс ат, мал беріп көмектескен, орыс әскері жағдайын хабарлап, қызмет атқарған. 

«1837-44 жылдары патша шенеуніктерінің жасаған тізімінде Ағыбай батыр бастаған Қояншы-Тағай, Жалықпас, Надан Тобықты, Алтай, Темеш, Төлеңгіт, Керей,  Кәрсөн-Керней, Шұбыртпалы, Қара-Айтымбет, Дүйсенбай-Шекшек, Байбөрі,  Әлтеке Сарым руларының патшалық билікке қарсы шыққаны көрсетілген. Ақтау  бекінісіне жасалған шабуылшылар – Кәрсөн Кернейдің үлкен бөлігі» – делінген.

Патша отаршылығына қарсы жүргізілген Ақмола шайқасы және Түркістан үшін болған қантөгісте Кене жасағының  құрамында үш жүздің айбалтадай жар қылдаған сұлтан Наурызбай, шұбыртпалы  Ағыбай, табын Бұқарбай, Басығара, сүйіндік Жанайдар, қыпшақ Иман, табын Жоламан, шапырашты Бұғыбай, дулат  Байсейіт, атығай Аңғал, Жеке батыр, қырғыз Балбай батырлар болған. 1838  жылы 7 тамызда Ақмола бекінісінде Кенесары сарбаздарымен жанқиярлықпен  мұздай қаруланған патша әскерімен шай қасты. Бекініс алапат отқа оранды. Осы  көтерілісте шейіт болғандарды жерлеген  Ақмоланың «Көкбел» зираты «Баһадүрлер қорымы» деп аталып кеткен. Кенесары  бастаған баһадүрлердің Ақмола үшін бір күнгі соғыс дүбірі – мыңжылдықтардың еншісі, ұлт тарихының алтын парағы, рух сабағы. Басын өлімге тігіп, шаһит кешкен бабалар күресі болашақ ұрпақ, қазақ мемлекеті үшін болды.

Елеген Қонысбайұлы 20 маусым 1844 жылы Тобыл өзені сағасы Ұлқояқ бойында  А.Жантөрин отрядымен қақтығыста жарақат алған. Мергенбай емшінің көмегімен  жазылған.

1861 жылы Сазанбай ұрпақтары сауын айтып, Саржан қолына, Кенесары әскеріне жан-жақты көмек беріп отырған  Есбайдың асын берген. Ақ орданың босағасына ілінген қара туды Бөде алып Бесатаның үлкені Боранқұлға береді, Ағыбай сәл иген қалпында Боранқұлға қайтарды, қаралы ту жығылды. Рысжан жоқтау айтты. Толғау айтқан Орынбай ақынға Есбайдың қамқа тонын, құндыз бөрігін, көк атын береді.

Бұғылы тауы күншығысында Есбай асын өткізуде Байсейіт би бастап, Әділ Кәдір, Есберген қостап, Елеген, Ескене, Тәмамбай т.б қызмет жасаған. Асқа 1500 жылқы, 3000 қой сойылған. Қармыс өзені су ағысына жуылған.

Асқа үш жүздің белгілі адамдары, қырғыз Шабден болыс, өзбек Бекдербек бек т.б қатысқан. Ас соңында бәйге өткізіледі. Бәйгеге қосылған 150 ат Шөладырдан Қайрақтыны өрлеп, Былқылдақты бойлап, Аққоянның ту сыртымен Тұмсықтыны айналып, Сайлаутасқа жетуі тиіс. Барлығы 15 атқа жүлде беру жоспарланған. Бесата аты бәйгеде алда келсе де, ас берушілер бірінші орынды ұлы жүз атына, екінші орынды кіші жүз атына беріп, ата жолын сақтаған еді.

Тұлғаның ел санасында қалыптасқан бейнесін өзгертуге бағытталған ниет алысқа бармайды. Халық айтса, қалып айтпайды. Елеген Қонысбайұлы саналы өмірін өз халқының болашағына арнаған. Хан Кене ел азаттығы жолында арпалысса  да, қандастарын біріктіре алмады. Қарсыласпен арадағы күштің салмағына да тікелей байланысты болды. Хан Кененің ұлы мүдде жолындағы істерін бағалаған  үш жүздің халқы 1841 жылдың қыркүйегінде қазақтың ханы етіп сайлаған екен.

Елеген Қонысбайұлы 1808 жылы Қарабұлақта туып, 1893 жылы сол жерде қайтыс болған. Елеген отыратын төбе, бұлақ та бар. Елекең жасы келіп, төбе үстінде отырып, өткенді еске алуды әдетке айналдырған екен. Ал жолшыбай өткен керуен тоқтап сәлем беріп, батырға сыйын беріп кетіп отырған.

1847 жылы екатеринбургтік көпес Н.Ушаков малшы Батыр Бақасынның жерін 400 сомға жалдап, мыс кәсіпшілігін бастағанда Елеген бабамыз: «Жер асты байлығын қалай алсаңдар да, жердің үсті ешкімге берілмейді» – деген.

Ел ішінде Елекең айтты деген әңгіме, оның ерліктері жайлы аңыз көптеп кездеседі. 1849 жылы 25 мамырда Қоянды жәрмеңкесінде жігіттер арасында мергендік жайлы әңгіме көтеріледі. 40 тан жасы асқан Елеген келісілген 40 метр жерден садақпен күмәнданған адамның төбесіндегі бөрікті атып түсіреді. «Бөрікті атып түсірген батыр ма, әлде садақтың оғына кеудесін қойған адам батыр ма?» деген сұрақпен биге жүгінгенде: «Оққа басыңды тосқан сен де, адамның басындағы бөрікті атып түсірген Елеген де батыр» деп, Ормамбет би екі жақты теңестірген екен.

Елеген Қонысбайұлы ХІХ ғасырдың  ортасында Ресей патшасы отаршыл саясатына қарсы қозғалыстарға белсенді  араласқан тарихи тұлға. Шет ауданы Ақжол кентінің бір көшесіне «Елеген көшесі» деп батырдың есімін берген. Қарабұлақтағы қорымда басына белгі қойылған. Халқымыз дана ортақ, батыр ортақ, ардақты адам, парасатты би ортақ деген. 

Нұрлан ЕРДӘУЛЕТҰЛЫ, Журналистер Одағының мүшесі.  

Ислам діні – қазақ халқының ұлт болып ұйысып, халық болып қалыптасуына тікелей ықпал еткені белгілі. Адалдық пен бейбітшілікті, тазалық пен әділеттілікті ту еткен асыл дінімізді қаралап жүрген жандар аз емес. Бірақ оған себеп те жоқ емес. Ғаламның бар сырын бойына жиған қастерлі шариғатымызды дұрыс ұстанған адам алланың ақ жолынан адаспасы анық. Осы орайда ауданымыздың бас имамы Cапархан Төреқұловпен тілдесіп, көптің көкейінде жүрген сұрақтарға жауап іздедік. 

 – Құрметті Сапархан Айдарханұлы, тағылымды тарихымызға сапар шегейік. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің рөлі қандай болды?

– Қазақстанның тарихы мен мәдениеті  көп ғасырлар бойы ислам дінімен байланыса дамып келеді. Ислам діні –  қазақ халқының өзіндік руханияты мен мәдениетінің қалыптасуындағы негізгі қайнарлардың бірі. Халқымыздың арғы тегі болып есептелетін көне түркілер исламның қалыптасуы мен көптеген жетістіктеріне өз үлестерін қосты. Қазақ мемлекеті құрылғаннан бастап мұсылмандық құқықтық нормаларына жүгінді. Барлық қазақ хандары Керей мен Жәнібектен бастап ең соңғы қазақ ханы Кенесары өздерінің шариғатқа жүгінетіндіктерін атап кеткені бізге айқын дәлел. Қасым хан мен Есім хан қабылдаған көшпелі мемлекеттің дала заңдарына шариғаттың үлкен әсері болды. Тауке ханның «Жеті жарғы» заңдар кодексін қабылдауы исламды қоғамдық өмір мен  заңдық тәжірибеде қолдануда айтарлықтай үлкен қадам еді.  Тәуелсіз Қазақстан тарихына жүгінсек исламдық институттардың ықпалы артқанын байқаймыз. Соңғы жылдардың  тәжірибесі исламның қоғамдағы руханият ты қолдап, дамуға қуатты жасампаз  ықпалын тигізетінін көрсетіп отыр.

– Кейбір дәстүріміздегі діни жоралғыларды Аллаға серік қосқандық деген сөздерді естіп қаламыз. Осы пікірлер қаншалықты қисынды? 

– Өте орынды, өзекті сұрақ қойып отырсыз. Қазіргі таңда әлеуметтік желіге кірсең  болды, сәлем салу – «харам», «ширк» деген пайымдардан көз сүрінетіні рас. Мамандардың пайымынша, мұндай пікірді көбіне жат ағымның жетегінде кеткен әсіре діншілдер ұстануда. Ал, дінтанушылар  ата-бабадан қалған салт-жоралғыға қатысты былай дейді: «Ешбір ғалым, ешбір  хадисте, ешбір аятта әйел адамның сәлем салуы – ширк (Аллаға серік қосу) деген жер жоқ. Бұл жердегі қазақтың сәлем салуының астарында инабаттылық, кішіпейілділік, құрмет жатыр деп айта аламыз. Бұл – біздің салт-дастүріміз, оның шариғатқа ешбір томпақ келетін жері жоқ» – дейді. ҚМДБ насихат жане қоғаммен байланыс бөлімінің меңгерушісі Алтынбек  Ұтысханұлы: «Сәлем салу – үлкен кісілерге құрмет, әрбір келінге отбасыға жақсылық тілеу» дейді. Расында, осындай қате түсініктің көбеюі бізді де алаңдатады. Шын мәнінде ислам діні белгілі бір ұлттың дәстүріне қарсы келмейді. Әр ұлттың үзілмеген үрдісіне, дәріптелген дәстүріне араласпайды, араб бол деп те үгіттемейді. Мұсылманға тән 5 парызды абыроймен атқарсаң болды, ұлттық болмысыңды сақтау – өз міндетің.

– Соңғы 10 жылдың көлемінде жастардың жаппай дінге бет бұрғаны байқалады, бұл үдеріс мемлекетіміздің өркениетті дамуына әсер ете ме? 

– Жастардың жаппай дінге берілуі мәдениетке оң әсерін тигізбесе, кері әсерін байқамаймыз. Себебі ислам діні  – құлдырауға емес өрлеуге, қолды алысқа сермеуге, ілім, білім үйренуге жол  ашады. Ақиық ақын Мұқағалидің өзі: «Дін – ғылымның атасы» деп айтқаны елге аян. «Дін ғылымды тоқыратады» деген сөзге сену үлкен қателік. Алла ғылыммен айналысқан адамды жақсы көреді, сонымен қатар дініміз ғылым-біліммен шұғылдануды кеңінен насихаттаудан жалыққан емес.

– Дұрыс жолға түскен жастардың  ата-аналарының да қарсылығын көріп жүрміз.

– Оныңыз рас, кейбір ата-аналардың бұған қарсылық танытып жататын сәттері де бар. Десек те, жастардың дінге бет бұрғанына үлкендердің қуанғаны абзал. Намаз оқыған адам міндетті түрде молда болады деген сөз жоқ. Сол жастардың арасынан ертең ел билейтін азаматтар шықса қазынаға қол салмай, адал жолмен жүріп, халыққа пайдалы парасатты тұлға болады емес пе? Шариғаттың ақ жолынан адаспаса, діннен ешбір қауіп жоқ.

– Қазіргі заманда біздің ел ғана емес, бар әлем жат ағымдардың зардабын татып жатқанын жасыра алмаймыз. Халықтың да бұл жайттардан жүрегі шайылып қалғаны белгілі. Осы орайда біз білетін «салафит», «уахаб» деп жатады, сол секілді басқа да жат діни ағымдарға қалай жол берілді?

 – Жат ағымдар дінге бет бұрушы адамдардың білімдерінің таяздығынан туындайды. Жат ағымдардың жолына түсіп кетудің астында діни білімнің аздығы жатыр. Бұл дегеніміз – бұрыс бағытты ұстанып, дәстүрін мойындамай жүрген азаматтарымыз бен азаматшаларымызға  шариғат пен салтдәстүрді байланыстырып тұрған хадистер мен аяттар  жетпегендігі немесе діни білімді беріп отырған адамның айтпағандығы. Осы ретте айта кететін жағдай, білімін шет елдерінен ұштағысы келетін адамдарға қазақтың салтымен дәстүрі туралы еш ақпарат берілмейді. Әрине, бұл туралы егжей-тегжейлі өзіміздің жоғары оқу орындарымызда, медреселерде, мешіт  жандарынан ашылған курстарда айтылады. Ал, шет елдерінің ғалымдары бұрын соңды қазақ еліне келмеген, қазақы  дәстүрлерді көрмеген, дін мен дәстүрдің сабақтастығын үйрете алады ма?! Бүгінде жастарымыз, жақсы, сапалы білім алу мақсатында шет мемлекеттерге барып, оқып келуге құштар. Интернет кеңістігінен белгісіз оқу орындарын тауып алып, кетіп қалып жатқан жандар жетерлік. Діни білім беретін, исламды үйрететін адамды таңдарда аса сақтықпен қараған дұрыс.

– Бұл теріс ағымдардың артында мүдделі топтардың тұрғаны рас па?

– Діни білімнің аздығынан туындаған  жат ағымдарды өз мақсатында пайдаланатындар бар. Діннің құндылықтары біреудің  жеке мақсатында қолданылғаннан кейін, ол жерде ақиқат ізделмейді. Сондықтан бұл нәрсе орға әкеліп жығады. Мәселен, дінге бет бұрғысы келген адам діни  ағымдарды жеке мақсатында пайдаланатын азаматтардың арбауына түссе,  мемлекетке, қоғамға қарсы шығады. Дінге сенуші жамағат арасында екі жақты ой, түсініспеушіліктер пайда болады. Мұндай фактілер орын алып жатқан соң халық арасында бірлік болмайтыны ақиқат. Намаз оқымаған адамдарды «кәпір», жасаған нәрселерінің барлығын «харам» санап, теріс жолға түскен адамның тыныштығы бұзылып, қоғамда өз орнын таба алмай «һижра» жасаймын деп Сирия, Ирак мемлекеттеріне қоныс аударып, қарулы қақтығысқа тап болады. Барған соң, қателіктерін кеш түсініп, елге қайта алмай, қиналып жатады. Адамдарды алдап, арбап, өз мақсаттарында пайдаланғысы келетін ұйымдардың бірі – «ДАИШ» ұйымы болып табылады. Әлемнің 120 дан астам мұсылман ғұлама ғалымдары мойындамаған бұл ұйым шынайы ислам діні емес. Ол жерлерде болып жатқан неше түрлі қанды оқиғалар, Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) кезінде болмаған сорақы жәйттар орын алуда. Атап айсақ, ислам дініне қарама-қайшы «онлайн жиһад», «жыныстық жиһад», жане «кәпірлермен жиһад» деп адамдарды  адастырып, қарапайым халықты қырып жоюда. Ислам діні ешқашан зорлық зомбылыққа үндемейді. Керісінше, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бір хадисінде:  «Қолымен де, тілімен де басқаға зиян тигізбеген мұсылман – нағыз мұсылман» деген сөздері дініміздің ізгілікке бастайтінін көрсетеді.

– Жалпы «дүниеге қызықпау керек», «ақшаның артынан қумаукерек» – деген мәндегі әңгімелер көп қой. Дегенмен қазіргі таңдағы нарық заманында қоғам үшін материалдық жағдай бірінші орынға шығып кеткенін аңғарамыз. Осы тұрғыда ислам не дейді?

– «Дүние адамға опа бермейді», «Есепсіз дүние жоқ», «Судың да сұрауы бар»  деген тәрізді бабаларымыздың сан түрлі қанатты сөздері әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ. Бұл насихаттар байлықтың сынағы өте ауыр келетінін, ол үшін Алла алдында жауап беру оңай болмайтынын білдіріп тұр. Дегенмен кез-келген адам бай-қуатты болуды қалайды, тіршіліктен тапшылық көру кімге ұнасын. Судың тілін игерген Сүлеймен де сұм дүниенің соңына жете алмағаны, небір хандар мен дәулетті адамдардың өмірге қалай келсе солай өткені біз үшін өзгермейтін ақиқат. Байлыққа жетудің сан түрлі тәсілі мен жолы бар, солардың ішінде ең қайырлысы адал еңбекпен жету екен. Асыл дініміз әрбір табысы мол адамның тапқан несібесінде туысқандарының да үлесі бар екенін жақсы түсіндіреді. Қазақ «қолы ашықтың жолы ашық» деген сөзді тегін айтпаған. Ислам үшін білімді болуға, бай болуға ұмтылудың ешбір әбестігі жоқ, алайда адами қасиетіңді сақтап қалу үшін шариғат талаптарын бай болсаң да, кедей болсаң да бірінші орынға қойғаның маңызды. Дүние деген шеті-қиыры жоқ үлкен теңіз, адам сол теңіздің үстіндегі кеме, кеменің ішіне су кіріп кететін болса не болары түсінікті.

 – Жақында Шығыс Қазақстан  өңірінің бір ауылында жақынымыздың жаназасына қатыстым. Дастархандарына қарап ысырапшылдыққа  жол бермегенін түсіндім. Сұрастырсам, ол аймақтың имамдары өлім жітімде дастарханға қоюға рұқсат  етілген жалпыға ортақ тағамдардың тізімін ел назарына ұсынған және ысырапқа жол бермеу үшін тұрақты түрде жұмыс жасап келеді екен. Дастарханнан артық нәрсе байқалса  шақырылған имам діни рәсімге қатыспайтынын бірден айтады екен.  Біздің өңірде жаназа дастарханының ас мәзірі қашан бекітіледі? Осы игі  бастама біздің ауданымызда қаншалықты қолға алынуда?

 – Бұл сөзіңіз орынды, расымен де шығыс, батыс облыстарында өлімде, аста ысырапқа жол берілмейтінінен хабардармыз. Шын мәнінде қайғы-қасірет  орнаған үйге дастарханды әсемдеу – өте өрескел қателік екенін түсіну үшін көп білімнің қажеті де жоқ қой. Бізге келетін болсақ, ауданымызда имамдардың барлығы бұл тақырыптағы уағыздарымызды барынша айтып жүрміз, ысыраппен күресуді тұрақты түрде жүгізіп келеміз. Нәтиже де жоқ емес, бұрын өлім болған үй қонақасын беруші еді, қазір ол үрдіс те жойылуда. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) «дінді жұмсақ жеткізіңдер, қатты айтып насихаттауға, халықты шошындыруға болмайды» дегені бар. Бірден шорт кесіп, халықтың үстінен аттап кету жөн емес, өткен жылдарға қарағанда, қазір дастарханды безендіру айтарлықтай азайған. Баяғы күндерде дастарханда небір артық тағамдар мен сусындарды байқайтынбыз. Кейінгі уақытта халық та дастарханның қарапайым болу керектігін ұғынып келеді. Жалпыға ортақ тәртіпті бір күнде енгізу мүмкін емес, себебі Алматы өңірінде әр жақтан келген адамдар өмір сүреді. Ал, шығыс, батыс аймақтарында халықтың басым көпшілігі сол өңірдің жергілікті тумалары болғандықтан бірізділікке келу жеңіл болмақ. Бұл игі шара облыстық басқармадан басталғаны жөн, дегенмен де бұған уақыт қажет, біздің аймақтар да ысырапқа жол бермейтін үрдісті үйреніп келеді.

 – Қазіргі заман жастары жөнінде, бала тәрбиесі жайында сөз қозғасаңыз.

– Қанша уақыт өтсе де заманамен жарысып мәнін жоймайтын сөздер болады. Сол сөздің бірі «жастар бұзылып барады» деу, бұл сөз сан ғасырлық Египеттегі пирамидада да жазылған екен. Үлкендердің кейінгі толқынға көңілі толмауы заңды құбылыс. Негізінен қазіргі жастарға көңілім толатын сәттер көп. Ел үмітін ақтайтын жас, тәуелсіз буын қалыптасып келеді. Бала тәрбиесіне тоқталатын болсақ, «тәрбие тал бесіктен» – деп қазақ босқа айтпаған. Бала тәрбиесіне аса  сақтықпен қарау қажет. Кейбір жас ата-аналар баланың киімін бүтін, қарнын  тоқ қылып қойсам болды деп ойлайды. Соның кесірінен баласы ержеткенде орнын таппай опық жеп қалатын сәттер кездеседі. Балаға жас күнінен обал, ұят деген сөздерді санасына сіңіріп, Алланың ақ жолымен тәрбие ұсынған абзал. Баласының жаман аты шықпаса ата-анаға одан артық бақыт жоқ. «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» демекші, бала күнгі тәрбие перзенттің өскен шағында өз жемісін беретін болады. Ал, Алласын танып өскен азамат түрлі күнәлардан бойын аулақ ұстайды.

– Исламдағы достың сипаты қандай болмақ?

 – Бір досың басыңнан бағың, қораңнан малың кеткенше, бір дос бар кеудеңнен жаның кеткенше. Пайғамбарымыз достықты бәрінен жоғары қойған, яғни дос дегенің ауқымы кең,  үлкен сыйластық. Қазіргі таңда достардың арасында адам сенгісіз жайттарды  естіп те, көріп те жүрміз. Абай атамыз дос түгіл «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп» деген сөзі бар. Ислам достың көңілін қалдыру былай тұрсын, адам баласына қылдай кесір тигізбеуге тәрбиелейді. 

– Басқа тақырыптарға ойыссақ, имамдар өз уағыздарында «адамдар жан тапсырғаннан кейін қабір  әлемінде жатады, қиямет күні келген де ғана жұмақ пен тозаққа кімнің  баратыны шешіледі, яғни жұмақ пен тозақ қиямет күні келгенше бос тұр» – дейді. Ал, «Рамазан айында тозақтың есіктері жабылады» деген де уағыздар кең тарағаны белгілі. Сонда Алла ешкім бармаған, бос тұрған тозақтың есігін не үшін құлыптайды?

 – Расында адамдар дүние салғаннан кейін барзақ әлемінде өмір сүреді, яғни қабірде. Қиямет күні келгенше осы дүниеде жасаған істері үшін ол жерде де өзіне тиесілі сауапты немесе жазаны алады. Сіз қойған сауалға келетін болсақ, бұл жерде ол сөзді тура түсінбеу қажет. Рамазан айы – күнәлардан тазарып, Аллаға құлшылық қылатын қасиетті уақыт. Рамазан айында мұсылмандық парыздарыңды дұрыс өтей білсең саған тозақтың есігі жабылады, жұмаққа жақындайсың деген мәнде түсінген жөн. Рамазан айы – Алланың пендесіне беріп тұрған ғажайып мүмкіндігі, сансыз сауапқа кенелетін мұсылмандардың аңсап күтетін айы. Яғни, бұл уағыз Алланың рақымы мен берекесіне кенелетін сәттен қапы қалмауға шақырады.

– Келелі кеңес беріп, салиқалы әңгіме өрбіткеніңіз үшін мың алғыс!

Сұхбаттасқан Ринат НАРХАНОВ  

Тұрғындары тіршілігін төрт түлікпен байланыстырып, ауыл шаруашылығынан нәпақасын айырған Қырбалтабай ауылдық округі бүгінде ауданымыздағы іргелі елді мекендердің қатарында. Кеңес үкіметі тұсында республикаға үлгілі қой совхозы атанған Қырбалтабай тұрғындары әлі күнге қарқыннан жаңылмай, ата кәсіпті дамытуда көш бастап келеді. 90 жылдан астам тарихы бар Қырбалтабай ауылдық округінің сан қилы тағдыры көптің есінде.

Талайға жайлы қоныс болған, Кеңес одағы көлемінде көпке үлгі көрсеткен Қырбалтай округінің ғасырға жуық тарихы жайлы әңгімелеп беретін кеңшар азаматтарының ерен еңбегін көзімен көрген қарттарымыз әлі күнге ортамызда жүр. Десек те, совхоздағы мал шаруашылығының дамуына бір кісідей атсалысқан Сәкен Мадияровтың «Ауылым – алтын бесігім» атты кітабы берекелі мекеннің сол кездегі тыныс-тіршілігі мен тағылымды тарихынан сыр шертеді. «Егер «арманыма қолым жетсе», ол ең алдымен ата-анамның, ағайын-туыстың, ел-жұртымның арқасы. Ел- жұртым демекші, енді менің мекеніммен бұл күнде бағы жанып, талай елді мекендермен, талай шаруашылықтармен терезесін теңестірген, түрленген «Түргеніммен» таныс болыңыздар. Қарт Түрген сонау бір алғашқы аласапыран жылдары Іле ауданының «Іле» совхозынан енші алып, ақ басты Алатаудың баурайындағы жер жәннаты Жетісудың жаздық жонын жарып шыққан алты өзеннің аңғарынан шаңырақ көтерген еді. Ағыны арынды алты арыс: Тереңқара, Түрген, Ойбалтабай, Қырбалтабай, Леп, Есік өзенде- рінің жағалаулары нар қамыс, етектері ен тоғай, белуары балауса, шөбі шүйгін малға жай нағыз шаруаның жері еді. Қырында раң менен қызғалдақ, шытыр менен сарғалдақ, торғай оты, теріскен, алабота, ши, изен, қараматау, көк жусан өссе, ерте көктемдегі ебелегі, жыл бойына көгеріп тұратын ажырығы малға май болып жабысып, жидесі мен жыңғылы, қарабарақ, шеңгелі қыста малға әрі талшық әрі ықтасынға айналатын» – деп Сәкен Мадияров Қырбалтабайды суреттейді.

Бұл жердегі «Түрген» совхозы деген кейінгі жас ұрпақ үшін түсініксіздеу болуы мүмкін. Кеңес үкіметі тұсында Қырбалтабай «Түрген» қой кеңшары аталған. Өткен ғасырдың 30-жылдары «Іле» шаруашылығынан қой- лар әкелініп, «Түрген» қой совхозының іргетасы қаланған. Кеңшардың құрылуына Қасым Кәрібозов, Беделбай Дүтбаев, Байбылан Әбдіхалықов сынды азаматтар мұрындық болған.

Қырбалтабай ауылдық округін атақты байлар мекен еткен. Екпіндіні Нұрсахан деген бай жайлаған. Оның ағаш үйі өткен ғасырдың 70-жылдарына дейін сақталған. Ал Қырбалтабай Әбдірахым, Солтанбай байлардың ата қонысы. Олардың қарағайдан қиып салған үйлері өткен ғасырдың бел ортасына дейін емхана болған.

Бұл қасиетті топырақ талай қилы замандарды басынан өтке- ріп, тұрғындардың қуанышы мен қайғысының куәгері. Бабалар жолын жалғап, көшпелі дәстүрмен малмен күнелткен қазақ байларын 1928-29 жыл- дары Ақжалдың жазығына әкеліп қырған. Ал бала-шағаларын бұ- рынғы «Қайнарға» жинап, жер аударады.

Тәуелсіздік жылдарына дейін шаруашылықтың орталығы бірнеше рет қоныс аударған. Алғашында кеңшар Түргенде ұйымдасқандықтан «Түрген» совхозы аталып, кейін Балтабай ауылына көшірілген. 1934 жылы Қырбалтабайға қоныстанып, кеңшардың алғашқы атауы сақталған.

Алғашында кеңшар өзгелермен қатар қалыпты тіршілік етті. Еңбекқор жұмысшылардың, білікті басшылардың арқасында Одаққа танымал деңгейге жетті. Совхоздың үздік қызметкерлері 1948 жылы Мәскеудегі Бүкілодақтық халық шаруашылық жетістіктері көрмесіне қатысқан. Одан кейін де ауылдың озат ардагерлері атанған Әбдіғани Жампейісов, Мұқаш Байсуанов, Мәлік Құрымбаевтар кеуделеріне түрлі медальдар мен орден таққан. Бірнеше шақырылым облыстық Советтің депутаты болған Ботакөз Бекбатырова және Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі- нің депутаты атанған Абдақадыр Қыстауов осы ауылда өніп-өскен түлектер.

Қой шаруашылығындағы не- гізгі бағыттың бірі – жүн өндіру. Бұл өнімді алу, оны мемлекетке өткізуге дайындау күрделі науқан әрі жауапты іс. Бұл істің де өз шеберлері, майталмандары бар еді. Ақ қоймен атағы шыққан совхозда аудандық, облыстық, республикалық деңгейдегі қырықтықшылардың жарысы ұйымдастырылған. Осындай мекеннен атақты қы- рықтықшылардың шығуы да заңдылық. Базар Асқарова Одаққа ғана емес, әлемге танымал қырықтықшы болған, 6 мәрте республика чемпионы атанған. Қырбалтабайдан шыққан атақты қырықтықшылар әрі шопандар жайлы Нұрсадық Сарғожаев «Алтын адам атамекені» атты кітабында баяндайды: «...Базар Асқаровамен қатар шыққан Сәбит Ботантаев, ерлер арасынан үшінші рет өткен республикалық конкурстың чемпионы атанса, қырықтықшылардың республика лық төртінші чемпионы Әбдір- ахман Әшіров еді. Ал, Бекқали Орманов бірнеше дүркін облыстық чемпион болды. Әрі шопан әрі қырықтықшылар атанған осы ауылдың бұл азаматтары күні бүгінге дейін ата кәсіптен қол үзбеген. Малды ауылда осындай игіліктер көп өтетін. Асы жайлауындағы шопандар слетінде де аудан көшінің алдынан көрінетін. Малмен көзін ашып, малмен ғұмыр кешкен Мырзахмет Нұрғожаев, Әбдіреш Ботбаев, Сәкен Мадияров, Төңкеріс Қапалбаев, сынды мал мамандарының өзі бақұл болса да, артында қалған ізі бар...».

Ауыл азаматтарымен ажарлы деген... Қырбалтабай ауылының дамып, экономикалық-әлеумет- тік әлеуетін арттыруда мыңдаған азаматтың еңбегі сіңді. Жоғарыда аталған жандар солардың бір парасы ғана.

90-жылдары шаруашылықтың тамырына қан жүгіріп, тіршілік қыза бастады. Құрылған кездегі елуге жуық түтіні бар алақандай ғана ауыл 90-жылдары 16 ұлт пен ұлыстың өкілінен құралған 800-ден астам отбасы қоныстанған ірі елдімекенге айналды. Сол кездері тек шаруашылық саласында 1 000-ға жуық адам еңбек еткен. Совхоздың негізгі қаржысының көлемі 18 млн 473 мың сомға, оның ішінде ауыл шаруашылығының негізгі қаржысы 12 млн 430 мың сомға жеткен. Сонау отызыншы жылдары қой мен өгізге жүк артып, жаяу мал бағып, жер жыртқан шопандарға 90-жылдары барлық жағдай жасалған. Осы кезеңдерде шаруашылықта әртүрлі 112 трактор, 39 комбайн, 91 автокөлік болған.

Кеңшар тұрғындарының жартысынан астамы «Ақжал», «Екпінді», «Кербұлақ», «Қайнар» бөлімшелеріне қоныстанған. Аталған елдімекендер мен совхоз орталығы Қырбалтабайдың мәдени тұрмыстық тыныс-тіршілігі де адам танымастай өзгерген. Мәдениет үйі мен клубтар, кітапханалар мен жаңа типтегі сауда орындары бой көтерген. Сол кездері салынған 3 қабатты 624 орындық мектеп, 90 орындық балабақша, 120 орындық интернат, 20 адамға арналған монша, фельдшерлік- акшуерлік пункт және 35 ке- реуеттік емхана, асфальтталған көшелер шаруашылықтың қарқынды дамығанының айқын дәлелі.

Қалай десек те, бүтін бір округтің тарихын, азаматтарының ерен еңбегін, әлеуметтік-эконо- микалық жаңғыруын бір газеттің көлеміне сыйғызу мүмкін емес. Бірақ, кешегі аймақ тұрғындарының тыныс-тіршілігін, тұрмыс салты мен өңірдің көркеюі жолында атқарған тындырымды істерін болашақ ұрпаққа үлгі ету – біздің парызымыз. Бүгінде Қырбалтабай округі береке-бірлігі жарасқан тұрғындардың құт мекені. Кеңес үкіметі тұсында қалыптасқан даму принципі әлі күнге жүйелі жалғасып, ауданы- мызда көш бастаған округтердің қатарында келеді.

Сардарбек НҰРАДИН.

Азаматтарды баспанамен қаматамасыз ету мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Сол себепті жыл сайын тұрғын үй салу жұмыстары қарқын алуда. Ал оның сапасын, құрылыс барысын бақылау жүйелі жүргізілуде. Осы орайда, «AMANAT» партиясының желілік кестесіне сәйкес Есік қаласында құрылысы жүргізіліп жатқан тұрғын үйлерге мониторинг жасалды. Партиялық бақылау комиссиясының төрағасы Асыл Байтулақов, аудандық мәслихаттағы «AMANAT» партиясының фракция мүшелері Бағдат Рахимов пен Айжан Әбіт, аудандық құрылыс, сәулет және қала құрылысы бөлімінің бас маманы Аян Ыдырысов көппәтерлі тұрғын үйлердің құрылыс барысымен танысты.

Аудан орталығында 60 пәтерлі екі тұрғын үй салынуда, мердігер «Капстройгрупп» ЖШС. Жалпы құны 1,5 млрд теңгеден астам тұрғын үйлердің құрылыс жұмыстары аяқталуға жақын. Электр, кәріз, су желілері жүргізілуде. Қазіргі уақытта құрылыс алаңында 100-ге жуық адам еңбек етеді. Десек те, келісім шартта аяқталуы ағымдағы жылдың 30 маусымы деп көрсетілген.

– Бүгінгі таңда үйдің құрылысына жауапты мердігер компания  тарапынан ақтап, сырлау жұмыстары қалды – дейді «Капстройгрупп» ЖШС-нің өндірістік директоры Бақытбек Келімбетов. Айтуынша, инфрақұрылым мен инженерлік желілерді жүргізу басқа мердігер мекеменің құзырында.

Тұрғын үйді аралаған мониторингтік  топ құрылыстың сапасын көріп, құрылысшылармен кездесті. Асыл Байтулақовтың  айтуынша, бөлмелердің биіктігі көңілге қонбайды, екі жарым метр шамасында. Жоба бойынша осылай бекітілгендіктен, мердігер оны өзгерте алмайтынын айтты Б.Келімбетов.  Айта кетейік, осындай жоба Шелек ауылында да жүзеге асуда. Құны 750 млн теңге  болатын тұрғын үй құрылысын «Асан М Компани» ЖШС жүргізуде.

Сардарбек НҰРАДИН