Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,
Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес.
Қарадан хакім болған сендей жанның
Әлемнің құлағынан әні кетпес!
...Сұм дүние сылаң беріп көптен өтер,
Сау қалғанның көбісі ертең бітер.
Тоқтамас дүниенің дөңгелегі,
Шешеннің айтқан сөзі көпке кетер, – деп Мағжан ақын жырлағандай, шешеннің айтқан сөзі көпке жетті. Бұл шешен Абай еді.
«Оның өлеңдері мен қара сөздерінде ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тауып, кейін Абай әлемі деген бірегей құбылыс ретінде бағаланды», деп, ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев өзінің «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында Абай шығармаларының өшпес мұра екендігіне кеңінен тоқталды. Абай бейнесін жан-жақты ашып көрсетті. Абай мұрасы қазақтың интеллектуалды болмысын, бұл елдің әлемдік өркениетке қосқан, қосып келе жатқан үлесін көрсетеді. Абай ұлттың ақыны, «қазақтың бас ақыны» дәрежесіне көтеріліп, ғасыр өтсе де, есімі асқақтай беруде. Жер бетінде адамзат баласы пайда болғаннан бастап, күллі адамзат қауымының ақыл-ойының жемісіне айналған әлемдік шығармалардың тұтас сюжеті Абай шығармаларының өн бойына айналды. Гуманист Абай Құнанбайұлының әрбір адамның басты қадір-қасиетіне деген терең сенімі, оның табиғатын барлық өлшем ретінде көре отырып адамзат баласы прогресінің мүмкіндігін бекіту еді. Білім мен ілім Абай үшін адамның үлкен әлеуетті мүмкіндіктерін ашу құралы болды. Білім алу, үздіксіз өзін-өзі рухани азықтандыру – хакім үшін адам прогресінің кілті.
Абайдың ақындық өнер тегінен дарыған халықтың арасынан есімі озық шығып, адамзаттың ақыл-ойына өз үлесін қосқан интеллектуалды дана данышпанына айналуына дәуірмен, ғасырмен қайталанып келіп отыратын тарихи әдеби сюжеттер себепкер болды. Бұл тарихи сюжеттер Абайдың өзінің толысуына, жер шарының әрбір пендесіне ой салатын рухани әлемнің тұтас формуласын жазып қалдыруына жол ашты.
Бір ақынның есімі бір ұлттың паспорты ретінде аталып, сол ұлттың рухани көрсеткіші бола алады деген түсінік бар әдебиетте. Бұл түсінік әлі де жалғасып келе жатыр. «Хәр халықтың сөз санатында оны дүниеге танытқан, өздерінде сөз символына айналған тұлғалар бар: орыстарда бұл – Пушкин, өзбектерде – Науаи, украиндарда – Шевченко, кырғыздарда – Шыңғыс Айтматов, татарларда – Тоқай...». Грузин халқы десек, Шота Руставелиді, орыс халқы десек, Лермонтовті еске алатын едік. Абай да осы қатардан орын алады. Біздің жан-жақты ғылыми ізденісіміз Абай поэзиясы мен прозасының алар кеңістігі адамзатқа ортақ ақыл-ой қазынасын тұтас қамтуымен айқындалып, тек бір ғана «қазақ елінің ақыны» дегеннен гөрі, «әлемге ақыл-ой сәулесін себуші» деген анықтамаға толық сай бола алатынын көрсетті.
Оларды қоя алмаймыз Абаймен тең,
Себебі оқымаған, ілімі кем..., – деп Сұлтанмахмұт айтпақшы, Абайдың білімі «жеті жұрттың» білімін қамтыды. Бұл ойымызға ХХ ғасырда жазып кеткен М.Әуезовтің: «...Сыншыл ойға көз сүзіп, бас иген, дінге сынның тұрғысымен қараған, халқының мәдениеті жолында аянбай күрескен жалынды қайраткер пысық, дүниеқор, мансапқор, алаяқ феодал ақсақалдардың ішінде серік таппай күйінген Абай қазақ елінің көлемінде ғана емес, сонымен бірге қазақ елімен іргелес жатқан шығыс елдерінің көлемінде де заманынан оза туған дана кісі болды» деген пікірі дәлел.
Абай – әлемге ақыл-ой сәулесін себуші. Ақынның өзінің кеңістігі: жер, тағдыр, мұра, халық. Осы тақырыптарды жырлау барысында Абай барынша оқыды, ізденді. Абайдың ең бірінші жетістігі: артына терең, ойлы мұраларын қалдырып кетуінде ғана емес, ол барлық оқығанын-білгенін; адамзат баласының рухани кемелденуіне бағыт беретін тұнық ойларын сүзгіден өткізіп; қазақы қалыпқа салып; туған ұлтына мұра етіп тартуында. Абай елікпеді. «...Ауғанның Жәлелләтдіні мен Мысырдың Мұхаммед Ғабдүһиының учениелері де, керек десе сол тұстағы Ресей мұсылмандарының арасында дәріпті болған Исмаил Гаспринскийдің де учениесі Абайды өзіне еліктіре алмады». Абай ешкімді еліктіруге тырыспады. Бұл ретте ақынның өмірлік түйінді тұжырымы: «Сақалын сатқан кәріден, еңбегін сатқан бала артық. Бақпен асқан патшадан, миымен асқан қара артық».
Осы ретте біз келесі сауалдарға жауап іздемекпіз. Әлемдік көзқарас деген не? Ақынның (жазушының) әлемдік көзқарасы қалай қалыптасады? Өз оқырманына әлемдік көзқарас қалыптастыру үшін ақынның (жазушының) шығармашылық лабораториясы нені қамтуы тиіс? Абай Құнанбайұлы шығармаларынан адамзатқа ортақ әлемдік рухани мұралардың реминисценциясы байқала ма? Абай ойларының әлем әдебиетіне ортақ шығармалар сюжетімен үндестігі қандай? Абай заманында ұлттың өзін-өзі сақтау идеясы өзінің көкейкестілігімен бірінші кезекте көрінді. Ел тағдырын елеп-екшеген ақынның көрегендігі, кемеңгерлігі осы ұстанымның тіршілікке сәйкестігін тап басып таныды. Жалпы, кез келген шығармашылық иесінің шығармашылық лабораториясының бай болуы оның білімпаздығымен, оқыған ғылымымен өлшенеді. Ал реминисценция шығармада автор қалауы бойынша өзінен бұрынғы ақын шығармаларындағы образға сүйену немесе белгілі бір ойды беруде тура, алдыңғы бір авторды қайталауы түрінде болуы мүмкін. Сондай-ақ автордың өзінің айтар ойы кейбір шығармалардағы ойлармен үндес, сәйкес келіп жатса, бұл реминисценция құбылысы деп білгеніміз жөн.
«Абай ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстанған адам» болды.
Қарадан шығып сұлтан болған әкесі Құнанбайдың тәлімін көріп, халық ауыз әдебиетімен, дала ақындары мұраларымен сусындаған Абай сөзінің әлемдік құндылығына, әлемге ортақ шығармалармен сюжеті үндес.
ХХІ ғасырдағы абайтану саласы теориялық жағынан әлем әдебиеттануымен салыстыра зерттеу тереңдей берсе, бұл абайтанудың ғана емес, қазақ әдебиеттануының жаңа биігі болмақ.
Ғаламда әрбір адамның өзіндік орны бар. Абай он бесінші қарасөзінде:
«...Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?» дейді. Адам өз мақсатына еңбекпен, сол еңбектерді өзгелердің дұрыс бағалауымен, сонымен бірге өзін-өзі жетілдіру арқылы жетеді. ХХІ ғасырда өзін-өзі жетілдіру теориясының принциптері жетіле түсуде. Цифрлық технология көмегімен әрбір адам мүмкіндіктерін аша түсуге болады.
Тәуелсіз ел ретінде Қазақ елі өзінің іргесін нығайтып, даму жолына түсті.
Абай есімі аталғанда, «қазақ халқы» деп әлем танитындай дәрежеге жетуіміз ХХІ ғасырдағы абайтануға зор үлес қосуды қажет етеді. Технология дамыды, ақпарат кеңістігі кең деген уақытта біз өткен ғасырдың ақыл-ой маржанына мұқтажбыз. Бұл – Абай мұрасының өміршеңдігі.
Абайды дәріптеуді насихаттау – бұл уақыт жаңарған сайын жаңғыра беретін игілікті мақсат. Бұл мақсат Қазақстанның жаңа генерациясын тәрбиелеуге негіз болады. Сонымен қатар Абай шығармаларын оқи отырып, қазақтың байырғы, мәдени тілдік сөз қолданысы ерекшеліктерімен бірге, ауызекі сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті мен жазба әдеби тілі сөздік қорын, мақал-мәтелдердің қолдану ерекшелігін молынан пайдаланғанын көреміз. Күрделі һәм мағыналы. Абай тілін толық меңгерген, ақын қолданған кез келген сөздің мағынасын түсіндіріп, ойын еркін жеткізе білетін адам – ол бүгінгі және болашақ қоғамның элитасы. Ертеңгі ұрпақ туған тіліміздегі сөздердің мағынасын түсінбеу дертіне шалдықпауы үшін Абай тілі бүгінгі және болашақ қазақ элитасының тілі болуы тиіс.
Арай ЖҮНДІБАЕВА,
әдебиет зерттеушісі,
философия докторы (PhD),
Шәкәрім университетінің қауымдастырылған профессоры
