Достық – адамдардың бір-біріне адал болып, қалтқысыз сеніп, бір мүдделі, ортақ көзқараста болатын қасиеті. Достық өзара жауапкершілік пен қамқорлықтың, рухани жақындықтың белгісі. Нағыз достық кісіге шабыт беріп, өмірде кездесетін түрлі сәтсіздіктерге мойымауға, басқа түскен қайғы мен қиыншылықты бірге көтеруге жәрдемдеседі. Әрине, дос-жарандардың мінездері әр түрлі болып келуі мүмкін. Мысалы, біреуінде қызбалық не шабандық, екіншісінде тұйықтық не жігерсіздік байқалса да, бұлар достыққа кедергі бола алмайды, қайта нағыз достық осындай кемшіліктерден арылуға көмектеседі. Сатқындық, екіжүзділік, өтірікшілік, өзімшілдік достықпен сыйыспайтын кесірлі кесел. Қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінде де достыққа үлкен көңіл бөлінеді. Халық арасында достық туралы мақал-мәтелдер де жеткілікті. Мәселен, «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады», «Досы жақсының, өзі де жақсы» немесе «Дүниеде адамның жалғыз қалғаны – өлгені, қайғының бәрі соның басында» т.б. Достыққа қарама-қарсы ұғым – қастық пен күншілдік. Мұндай сезімге ерік алдырғандар басқаның қуаныш-қызығын, ырыс-бағын көтере алмайды, дос дегеннің не екендігін білмейді. Дұрыс дос таңдай білу – өмірлік мақсаттардың бірі. Деседе, достық ұғымы тек қана жеке адамдар арасында ғана салтанат құрмайды екен.
Саясаттанудағы достық ұғымы мемлекеттер мен халықтар, этностар мен диаспоралар арасындағы саяси, экономикалық, мәдени мүдде тұрғысынан ынтымақтастық орнату шараларын бейнелеу үшін қолданылып жүр.
Иә, Ұлы Дала төсінде еркін көшіп, ен жайлаған байрақты бабаларымыз тақымына басар жалғыз атын «ел шетіне жау тисе, ер басына күн туса» қапы қалмайық деп іргеде сақтайды екен. Соның арқасында о шетінен, бұ шетіне дейін қыран қанаты талатын байтақ өлкені өзгелерден ерекшелеп, шартты түрде сызып қойған шекарамен бөлмесе де «атажұрт», «атақоныс», «кіндік қанымыз тамған жер» деген өлшеммен кесіп-пішіп, оны сырттағы сұқ көзден қызғыштай қорыды. Десе де, жауына қатал, дұшпанына мейірімсіз бабаларымыз өздеріне достық пейіл танытқан халықтарға ештеңесін аяған жоқ. Сол бір дархан мінезі бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келеді. Өзін қоршаған көршілерімен де, алыстағы өзге мемлекеттермен де, тіптен қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан диаспоралармен де татулық сақтап, достық қарым-қатынаста өмір сүруде. Әрине, мұның сыры достыққа бей-жай қарамайтын халқымыздың кең жүрегінде ғана емес, өмірлік философиясында жатса керек.
Күндіз тіршіліктің қамымен сайын даласында қой баққан бабаларымыз түнде көкке қарап ой бақты. Көргені мен сезгенін, білгені мен түйгенін тілінің ұшына қондырып, жылдар көшімен кейінгі ұрпағына жеткізді. Соның айқын дәлелі «бірлік бар жерде, тірлік бар» деп санағандығында. Кейде «Өзіңе тілемегенді өзгеге тілеме» деген қытай данасы Конфуцийдің аталы сөзі де бізге арналып айтылғандай әсер қалдырады.
Қазақстан – бұл күндері көк байрағын шаңырағында шалқытып, керегесін кең жайып талай жұрттың баласын баурына тартқан, тыныштық пен берекенің, татулық пен мерекенің Отаны болған, өз үні, өз келбеті, өз сәулеті, ен дәулеті бар іргелі ел. Кезінде тағдырдың тауқыметін тартып даламызға болысып келген жұрттардың ешбірін сыртқа теппеді. Керісінше жарты құртын жарып жеп, бүтін нанын бөліп жеп, олардың қуанышы мен қайғысын тең бөлісті. Осылайша сан ұлттың басын Қазақстандай ғажап өлкеде заманның желі, тағдырдың тезі, тарихтың толқыны, саясаттың салқыны қосты. Бүгінде «Тілі басқа болсада тілегі бір, жүзі басқа болсада жүрегі бір» өзге диаспоралар «Біз Қазақстандықпыз!» деп мақтанышпен айтады.
Ал өзіміздің Шелек өңіріндегі қазақ халқынан кейінгі саны жағынан көп диаспора ұйғырлар болып саналады. Ұйғырлар – Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданының жергілікті халқы. Сондай-ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. XV ғасырда Жетісуға қоныс аударған ұйғырларды тараншы (дихан)деп атаған.
Ұйғырдың ата қонысы ерте кезден-ақ Шығыс Түркістан аталған. 1760 жылы бұл өлкені Цинь империясы жаулап алып, Шығыс Түркістан атауын Синьцзян (Шыңжаң) деп өзгертті. Мағынасы жаңа жер немесе жаңа шекара дегенді білдіреді. Кейіннен өлке атауы ШҰАР (Шыңжаң ұйғыр автономиялы районы) деп өзгертілді. Қытайлар ұйғырды чантоу деп атаса, моңғолдар хотан деп атаған. Ал өздерінің арасында тұрған жерлеріне байланысты хотандық, қашқарлық, тұрпандық,ақсулық т.б. болып бөлінген. «Ұйғыр мемлекеті», «Ұйғыр жазуы», «Көне ұйғыр тілі» деген тарихи атаулар туралы қазіргі ұйғырдың этнографиясы арасындағы байланыс, сабақтастық туралы әрқилы пікірлер бар. Белгілісі көне ұйғыр тілі Қарахан әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда Орхон түріктерінің тіліне жақын. Ал қазіргі жаңа ұйғыр тілі өзбек тілімен бірге түркі тілдерінің оңтүстік шығыс тобының қарлұқ бұтағын құрайды. Жетісу мен Орта Азияға қоныс аударған ұйғырлар туралы ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей зерттеушілерінің еңбектерінде тараншы деген атау жиі ұшырасады. Тек 1921 жылы Ташкент қаласында өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжілісінде түркітанушы профессор С.Е.Маловтың ұсынысымен әртүрлі атаулармен аталып жүрген халықты ұйғыр деп атау қалыптасты.
Ұйғырлардың Жетісу жеріне қоныс аударуы 1881 жылғы күзде басталып, 1884 жылға дейін жалғасты. Олардың бір бөлігі көршілес Қырғызстанға барып жайғасқан. Ұйғырларды Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандыру арқылы патша үкіметі екі түрлі мақсат көздегені мәлім. Біріншіден, Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базаны осалдата түсу, екіншіден, әскери-саяси жағдай шиеленісіп кете қалған жағдайда оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалану. Алайда патша үкіметі бұл жөнінде жергілікті қазақ халқының пікірімен санас-пады. Бұл кезде Жетісу жері мемлекеттік меншік деп жарияланып койған болатын.Ұйғырлар белгілі бір аумақта өз алдарына жеке қоныстануды қалады. Сөйтіп қоныс аударушылар негізінен Жетісу жеріндегі Верный және Жаркент уездеріне орналастырылды. Осылайша Қазақстан аумағындағы ұйғырлардың саны бірте-бірте арта түсті. Мәселен, 1897 жылы 56 мың ұйғыр болса, , 1907 жылы ұйғырлардың 64 мыңға жеткені көрсетілген. Ал соңғы санақтар бойынша 250 мыңға дейін өскені байқалады.
Ұйғыр диаспорасының өкілі, Шелек ауылының тұрғыны А.Абдубакировтың айтуынша қазақтардың кеңдігі мен бауырмалдығының арқасында ұйғыр халқы да өсіп-өніп, жақсы тіршілік кешуде. Олар Қазақстанды өз отандары санайды. «Еліміз табиғи ресурстарға бай. Ал байлықтың ең үлкені – халықтар достығы. Біз осы достықты нығайтып, бір-бірімізді құрметтеп, еліміздің ертеңі үшін қызмет етуіміз керек. Әрине, біздің татулықта, кеңдікте, бейбітшілікте өмір сүруміз қазақ халқының дарқандығы мен бауырмалдығының арқасы. Сондықтан біз қазақ халқына қарыздармыз. Қазақтармен тегіміз де, дінімізде ортақ. Тілімізде де қатты айырмашылық жоқ. Бұл арамыздағы татулықты сақтап, өзара түсінісуімізге үлкен мүмкіндік береді», – дейді А.Абдубакиров.
Адамның жеке достығының да, тіптен ұлттар достығының да негізі бір. Өйткені екеуі де өзара құрметтен, сенімнен, адалдықтан тұрады. Ал достықты сақтау мемлекет тұрақтылығының кепілі.
Ізгілікпен ізеттің байлауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауыңда,
Достық атты қазына аралы бар
Сонау Мақсат тауының жайлауында, – деп ақын М.Шаханов айтқандай достық пен татулықты сақтағанда ғана мақсатымыз бен армандарымыз орындалып, болашақтың үддесінен шыға алатын боламыз.
Нұрсерік ТІЛЕУҚАБЫЛ
