Әрбір қазақстандықтың төріндегі «Көк сандықтың» сәуле шашқанына жарты ғасырдан асты. Осы уақыт аралығында ол түрлі техникалық, шығармашылық өзгерістерге ұшырап, күн санап дамып отырды. Алғашқы кездері 100-150 киллограм болатын теледидарлар бүгінде жеңіл әрі қарапайым техникаға айналды. Ал оның ішінде көрсетілетін бағдарламалар, сериалдар мен кинолардың тәрбиелік мәні, маңызы өзгерді ме? Мақаламызда осы тақырыпты саралап, сараптайтын боламыз.
Елімізде алғаш рет 1958 жылы 1 қаңтар күні Өскемен қаласында көгілдір экранға жан бітсе, ал ресми күн, яғни, қазақ жеріндегі алғашқы телестудия тұңғыш хабарын 1958 жылы 8 наурызда іске қосты. Сол күні камералар мен техникалық телеорталық Алматы қаласында шымылдығын ашты. Алғашқы кезеңде қазақ телевизиясы негізінен ақпарат таратушы, бұрыннан бар кино, театр туындыларын қалың көпшілікке жеткізетін техникалық мүмкіндікті ғана пайдаланса, кейіннен, телевизияның ерекшелігіне сай өз туындылары да көріне бастады. Жедел түсірілген жаңалықтар, жылжымалы телестанциялар арқылы оқиғаның ортасынан жүргізілген репортаждар, студияның ішінде қойылған түрлі жанрдағы телетуындылар көрерменге жол тарта бастады. Осылайша, балаларға, жастарға арналған танымдық хабарлар, оқулық бағдарламалар дүниеге келді. 70-80 жылдардағы шығармашылық топтың ең-бектенуінің нәтижесінде ауыл-шаруашылығы, медицина саласындағы қызметкерлер сынды түрлі сала мамандарының мәселесін қозғап, жетістіктерін бөлісетін авторлық бағдарла-малар шыға бастады. Айталық, «Телевизиялық кафе», «Пай-пай жиырма бес», «...Автограф береді», «Мыңдар жарысының маршрутымен», «Сырласу», «Жолдас» хабарларын қазақ елі қызығушылықпен қарап, бағдарламалардан өзіне керекті ақпараттарды алып жүрді. Сонымен қатар, бірнеше сериалық деректі фильмдер мен отандық фильмдерді түсіру қолға алынып, өз жемісін берді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында да көпсериалы фильмдерді түсіру де күн тәртібінен түскен емес. Нәтижесінде «Қара шегіртке» (Саранча), «Тоғысқан тағдырлар» (Перекресток) сынды отандық өнімдер көпшіліктің көзайымы болды. Осы замандағы телетуындылардың қай-қайсысын қарасаң да қазақылықтың исі аңқып тұрады, тәрбиелік мәні де зор.
Бүгінгі таңдағы қазақ телевизиясына келер болсақ, техникалық жағынан барлық мүмкіндіктерді пайдаланып, даму үстінде. Алайда, көгілдір экранның арғы жағындағы көріністер біздің тәрбиемізге кері әсерін тигізуде. Бұл пайдалы, көруге тұрарлық арналар мен бағдарламалар жоқ деген сөз емес, әрине. Қазіргі уақыттағы балалардың айнымас серігіне айналған «Балапан» телеарнасы бүлдіршіндерді тәрбиелеуде таптырмас құрал болып отыр. Көптеген танымдық бағдарламалар арқылы балаларымыз үш тілді оңай меңгеруде. Бірақ, барлық арналардың күйі «Балапандікіндей» болмай тұр.
Елімізде енді ғана танылып келе жатқан Жания Қалиева есімді жас актрисаға еліктейтін 6 жасар қарындасым бір күні: «Аға, мен Жания сияқты болғым келмейді. Ол кеше Бақытпен сүйісті ғой» – деді. Қарындасымның бұл сөздерінен ештеңе түсінбеген мен мән-жайды анықтап сұрадым. Сөйтсем, «Қазақстан» ұлттық арнасынан көрсетіліп жатқан «Айжан» телехиякасында Айшаның рөлін сомдайтын Жания Қалиева Бақыт есімді кейіпкермен сүйісіпті. Ерінбей, аталған телехикаяның сол бөлімін тауып алып, қарап шықсам, расында да әдепсіз көріністер бар екен. Бұл – бір бөлімінде көргенім, бүтін сериалдың тәрбиелік мәні қандай екенін осыдан пайымдай беріңіз. «Еліміздің бетке ұстар жалғыз ұлттық арнасы бейәдеп телехикаяларды көрсетіп жатқанда, басқа арналар не істемейді?» – деген ойға қалдым. Байқасақ, бүгінде телеарналардың арнайы тапсырысымен түсіріліп жатқан сериалдардың барлығында дерлік осындай ұятсыз көріністер бар. Мамандардың айтуынша, аудиторияның сұранысы, заманның талабы сол әрі батыс-тан келген «жақсылық». Кәріс, филипин, үндіс пен түріктің сериалдары экранымызды жаулады, балаларымыздың бойына өзінің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін сіңірді деп жар салдық. Қарап тұрсақ, отандық режиссерларға осы мемлекеттерден үлгі алған жөн секілді. Бірнеше жылға созылған телехикаяларында бірде-бір анайы әрекеттерін көрсетпейді. Батыс дейміз, басқа дейміз, әр елдің озық тәжірибесін пайдаланған дұрыс. Алайда, қазақ халқының әдебін, болмысын да естен шығармаған жөн.
Сонымен қатар, телеарналарымызда «жарымжан» әншілер мен сазгерлер, актерлер өздерінің «проектісін» ашып, журналист болып шыға келеді. Олар кәсіби журналист болмағандықтан, сөздерді қолдану аясын білмейді, орысша сөздердің қазақша баламасын дұрыс айтпайды. Қазақ тілінің зарын айтып жүрген уақытта бұл да ана тіліміздің шұбарлануына әкеп соғады.
Қазақ телевизиясындағы мәселелерді қозғай отырып, тәрбие құралы саналатын – радионы ұмыт қалдырғанымыз әсте болмас. Қазақ радиосының тарихы тереңде жатыр. Сонау Кеңес үкіметінен бері ұлттық радио өзінің бағытынан тайған емес. Сол кездің өзінде эфирге қазақша бағдарламалар шығарып, ана тіліміздің дамуына өз үлесін қосқан. Айтпағым, 300 мыңнан астам тұрғыны бар ауданымызда соңғы бірер жылда радиомыз қайта жанданып, «Радио-Иссык» деген атпен еңбекшіқазақтықтарды қуантқан еді. Алайда, қазақтілді тыңдармандардың қуанышы ұзаққа созылмады. Үнемі ресми тілде болып жататын жарнамалар мен ән-шашулар. Оның өзінде, құлаққа түрпідей тиетін, ойына не келсе соны айтып жататын «рэп» әндер. Ішінде анайы сөздері бар орыстың «шансондары». Түн жарымында қойылатын әндер мүлдем іріктелмейді десе де болады. Бүгінде бұның барлығынан құлағымыз тыныш. Себебі, белгісіз себептермен аудандық «Иссык» радиосы өз жұмысын тоқтатты. Алдағы уақытта радиомыз қайта жанданады деген бейресми ақпар бар. Кеңес үкіметі тұсында радиодан жіберілетін бағдарламалар мен әндер көркемдік кеңестің алдынан өтіп, рұқсатынсыз эфирге жіберілмейтін. Сонымен қатар, екінің бірі диктор бола алмайтын. Бірнеше жылдық тәжірибесі бар, даусы жағымды әрі дикциясы мықты адамдар ғана диктор деген атаққа лайық болатын. Құдай қолдап, радиомыз қайта жанданса, құзырлы мекеме тарапынан осы мәселелерді қадағалайтын бір маман бекітілсе құба-құб болар еді.
«Халықты басқарудың ең оңай жолы – қолына нан беріп, сосын әртүрлі көрсетілімдер қойып отыру» – деген екен ежелгі Рим билеушілері. Рас, бүгінгі жас ұрпаққа теледидар мен радио арқылы қалай тәрбиелесек, еліміздің келешегі де сондай болмақ. Ел боламын десек, экранымызды түзейік. Сондықтан, көк сандықтан көріп, біліп отырған дүниемізді сараптап, саралайық, құрметті оқырман.
Сардарбек НҰРАДИН.
