Кез-келген қазақы ортада өскен бала үшін асықтың орны ерекше. Асық сан ғасырлық тарихпен жасасып келе жатқан халқымыздың асыл мұрасының бірі. Оның ел-жұрт жадында көмескі болса да көрініс беріп келуі ұлттық құндылық тұрғысынан қарауды да қажет етеді. Оған себеп асық барлық түркі-монғол халықтарда кездесетін сүйек ойыны екендігі белгілі. Орта Азияның кең даласында қола, ерте темір және түркі дәуірі ескерткіштеріне археологиялық қазба жүргізу барысында қабірден адам мәйітімен бірге асықтар да жиі табылып отырған.
«Есік» қорық-музей қызмет-керлері 2017 жылы Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Рахат сайына жүргізілген кешенді археологиялық қазба жұмысы барысында қабірден бала мүрдесімен бірге жерленген он екі асықты тапты. Табылған асықтардың ішінде біреуінің ортасында тесігі бар, тесік өте ұқыпты ойылған. Демек, кезінде тұмар ретінде қолданылуы мүмкін деген болжам бар. Аталмыш асықтар бала қабірінен табылды. Кейбір зерттеулерге сүйенсек, асықтардың қабірден табылуы ғұрыптық, дүниетанымдық мәнінің бол-ғандығын айғақтайды екен. Сондай-ақ Е.В.Купрянова, С.С.Марков, А.М.Сагалев, С.В.Сотникова сынды Ресей зерттеушілердің асықтың қабір-де кездесу семантикасына байланысты пікірлері бір арнаға тоғысады. Ал С.В.Сотникова өз зерттеулерінде асықпен жерлеуді балалардың жас ерекшелігіне қарай екі топқа бөліп қарастырған. Бірінші 5-6 жастағы балалар аз асықтармен жерленген, екінші 7-11 жастағы балалармен жерленген асықтардың санының көп болуы яғни өздерінің асық ойнау барысында ұтқан асықтары болуы мүмкін деген жорамал айтқан екен. [1. 256]. Ал біздің археологтар асықтардың неліктен мүрдемен бірге жерленгенінің сырын әлі аша қойған жоқ. Сондай-ақ асық ересек адамның қабірінен де табылып жататыны да кездеседі. Алайда, зерттеушілер тарапынан әлі ересек адамдардың қабірлерінде кездесетін асықтар туралы толық түсінік берген ешкім жоқ. Ол болашақтың еншісіне қалып отыр.
Өзім де бала кезімде көрші балалармен асық ойнағанды жақсы көрдім, сол кезде асық ойынының ерекшеліктері мен алты қырының атауын білу және ойнай білу кез келген қазақы ортада өскен бала үшін үлкен абырой еді. Ойнау әдісін меңгергеннен кейін ойында жеңімпаз болу мен үшін үлкен мақсат болатын. Әрине, бұл ерекше ептілік пен ұқыптылықты қажет етеді. Сондықтан асық ойынын ойнаған кезде өзімнің асық ойнаудағы шеберлігім мен икемділігімді көрсеткім келіп тұратын және өз қатарластарымнан үнемі басым болуды мақсат етіп қоятынмын. Асық ойыны балалардың ойлау қабілетін жетілдірсе, асық ату дәлдікке, мергендікке икемдейді. Жалпы балалардың асықты біріге ойнауы тәртіп пен талапқа бағына білуге итермелейді. Жазушы, батыр Бауыржан Момыш-ұлының асық туралы айтқан «Асық – үлкен халықтық тәрбие» деген сөзін осы арада еске ала кетсек артық болмас.
Асық ойындарының әр ортада түрлі атауы кездеседі. Өзім ойнаған ортадағы асық атаула-рының бірнешеуіне тоқтала кететін болсам, асық ойынына көбінесе қойдың асығы алынады, ешкінікі «өкіршік» деп аталады. Ал сиыр, жылқы, түйенікі сақа деп аталады. Асықтың қырынан тұрған ойыстау беті – алшы, жазықтау келген қыры – тәйке, ішкі ойыс жағы – шіге (шік), дөңес бетін – бүге (бүк) десе, сондай-ақ асықтың жілікпен ұстасып тұрған қобылы қырын – омпа (оңқы), ал толарсақ пен топай сүйектерімен байланысып тұрған доғал басы – шомпа (шоңқы) деп аталады. Оң жақ жіліктің асығы оңқай, сол жақ жіліктігі солақай. Алайда адамдардың басым көпшілігі оңқай болып келгендіктен, иіруге, қағуға, атуға ыңғайлы оңқай асықтарды алады, ондай асықтар алшысынан түсуге де бейім болады. Демек, қазақтың «асығың алшысынан түссін» деген тілегі «ісің оңынан болып, алға қойған арман-мақсаттарың орындалсын» деген ізгі ниеттен туындаса керек.
Қазақта асық қасиетті саналады. Мәселен, дәстүрлі қазақы ортада келіні құрсақ көтергенде, ата-енесі ырымдап асық жинай бастаған, онысы ұл тілегені. Сондай-ақ баласы ұл болса, бесіктің басына сақа ілген, бәле-жала аулақ болып, шымыр қайратты болсын дегені. Қыз бала болса еліктің асығын ілген, сұлу, әдемі болсын деп.
Қорыта келе, қазіргі таңда асық ойнаушылар саны да азайып барады, сонау ерте дәуірден бері жалғасып келе жатқан асық ойыны мен оның ғұрыптық танымдылығын жетілдіре түсу керектігін уақыт көрсетіп отыр. Сондықтан осы үрдісті қайта жаңғыртып, қолға алса нұр үстіне нұр болар еді. Сонымен қатар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында табылған құнды жәдігерлерді жинақтап, зерттей келе ұмытылып бара жатқан ұлттық құндылықтарымызды қайта жаңғыртуға үлес қосу болып табылады. Демек, қабірден табылған асықтарды алдағы уақытта отандық зерттеушілер мен ғалымдар жан-жақты зерттей, зерделей келе, құпиясын ашады деп ойлаймыз.
Әдебиеттер:
- Сотникова С.В. «Детские погребения с наборами альчиков и роль игры в обществах степного населения эпохи бронзы». Бронзовый век Восточной Европы: Характеристика культур, хронология и периодизация. Самара: НТЦ, 2001.
- Төлеубаев Ә.Т. «Қазақ халқы этнографиясының мәселелері» – Алматы: Servis Press, 2013. Т. 2. – 496 б.
- Артықбаев Ж.О. «Арджаспа туралы аңыз. Қазақ тарихы мен этнологиясының мәселелері». ІІ том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2009.
Гүлмира Жұмай,
«Есік» мемлекеттік
тарихи-мәдени қорық-музейінің аға ғылыми қызметкері.
