1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы – теңге айналымға енді. Бұл күн – ел тарихындағы аса маңызды экономикалық, саяси және рухани оқиғалардың бірі. Себебі ұлттық валюта – кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен дербестігін айқындайтын басты нышан.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы жылдары ел экономикасы күрделі кезеңді бас-тан өткерді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін біраз уақыт бойы бұрынғы кеңестік рубль қолданыста болды. Алайда ол жүйе Қазақстанның ұлттық мүдделеріне толық сай келмейтін. Осы себепті өз валютасын енгізу – елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің стратегиялық міндетіне айналды.
1993 жылдың қараша айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Жарлығымен 15 қарашадан бастап теңге – ұлттық валюта ретінде айналымға енгізілді. Ал теңге енгізу туралы шешім 1993 жылғы 12 қарашада қабылданған болатын. Осылайша, 1993 жылдың 15–20 қарашасы аралығында рубль теңгеге айырбасталып, Қазақстан өз қаржы жүйесін дербес жолға қойды.
Ұлттық валютаның атауы – «теңге» – көне түркі дәуірінен бастау алады. «Теңге» сөзі орта ғасырлардағы түркі халықтарының күміс және алтын ақша өлшемдерін білдірген. Бұл атау тарихи сабақтастық пен ұлттық бірегейлікті сақтаудың айқын көрінісі болды. «Теңге» сөзі түркі тілдерінен аударғанда «ақша» немесе «монета» деген мағынаны білдіреді. Сол кезден бастап ақша бірлігі ретінде қолданылған бұл сөз, қазақ халқының мәдениетінде үлкен маңызға ие.
Алғашқы теңге банкноттары Ұлыбританияның «Харрисон және ұлдары компаниясында» басылып шықты. Дизайнын әзірлеу ісіне талантты қазақ суретшілері Хайролла Ғабжалилов, Меңдібай Әлин, Ағымсалы Дүзелханов, Бақытжан Досжанов және тағы басқа авторлар атсалысты.
Алғашқы банкноттарда Әл-Фараби, Сүйінбай Аронұлы, Құрманғазы Сағырбайұлы, Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбайұлы, Әбілқайыр хан сынды қазақ халқының ұлы тұлғаларының бейнелері бейнеленді. Әрбір банкнот ұлттық рух пен мәдениеттің көрінісі ретінде ерекше көркемдік шешіммен безендірілді.
Теңгенің енгізілуі – елдің экономикалық егемендігін қамтамасыз еткен тарихи шешім болды. Сол арқылы Қазақстан өз ақша-несие саясатын, банк жүйесін және қаржы нарығын дербес басқаруға мүмкіндік алды. Ұлттық валюта айналымға енгізілген алғашқы жылдары еліміз ауыр экономикалық сынақтардан өтті. Инфляция деңгейі жоғары болып, халықтың тұрмыс жағдайы төмендеген кезеңдер болды. Алайда уақыт өте келе жүргізілген реформалар мен нарықтық тетіктердің орнығуы нәтижесінде теңге тұрақты айналым құралына айналды. 1990 жылдардың соңында және 2000 жылдардың басында теңге бірнеше рет жаңарып, қорғаныш деңгейі жоғары банкноттар айналымға енгізілді. 2006 жылы жаңа үлгідегі теңге толық редизайннан өтіп, қазіргі заман талаптарына сай көркем әрі қауіпсіз нұсқада жаңарды.
Бүгінде теңге – тек төлем құралы ғана емес, елдің экономикалық тұрақтылығының символы. Қазақстанның Ұлттық Банкі теңгенің тұрақтылығын сақтау және инфляцияны бақылау бағытында жүйелі саясат жүргізіп келеді. Ұлттық валюта еліміздің ішкі және сыртқы экономикалық қатынастарында сенімді құрал ретінде қалыптасты. Қазақстанның банк жүйесі, қор нарығы және цифрлық қаржы технологиялары теңгемен тығыз байланысты дамып келеді.
Теңгенің символы «₸» 2000 жылы қабылданды. Бұл белгі басқа валюта символдарынан айырмашылығы, оның дизайнында латынның «T» әрпіне ұқсас келуі, әрі оның жоғарғы жағына көлденең сызық қосылған. Бұл сызба алтын құйманың бір түрін білдіреді, ал сызық алтынның тазалығын білдіреді. Сондықтан оның әрбір элементі теңгенің тарихымен байланысты.
Қазақстандағы теңге айналымы басқа бірнеше елдерде де қолданысқа енді. Мысалы, 2000 жылы Қазақстан теңгесі өзбек сумына қосымша валюта ретінде пайдаланыла бастады. Сонымен қатар теңге Қытайдың Шыңжаң аймағында да пайдаланылады.
Соңғы жылдары цифрлық теңге (Digital Tenge) жобасы қолға алынып, заманауи төлем жүйесіне қадам жасалды. Бұл бастама еліміздің қаржы секторын жаңа деңгейге көтеріп, экономикалық процестердің ашықтығын арттыруға бағытталған.
Ұлттық валюта – тәуелсіз мемлекеттің ең басты нышандарының бірі. Теңге – егемен елдің өз тағдырын өзі шешетінін білдіретін символ. Ол елдің экономикалық және рухани тұтастығын айқындап, ұлт бірлігінің негізін күшейтеді. Әрине, ұлттық валюта Қазақстанның тәуелсіздігі мен экономикалық дербестігін көрсете алатын маңызды элемент болғанымен, оның теріс тұстары да халықтың тұрмыс жағдайына әсер етті. Бұл теріс әсерлер әсіресе инфляция, девальвация және экономикалық дағдарыстар кезеңдерінде айқын байқалды. Дегенмен, қазіргі таңда теңге жүйесі тұрақтанды деп айтуға болады, алайда экономикалық күрделі кезеңдер әрдайым сындарлы өзгерістер әкелетіні анық.
Теңгенің тарихындағы барлық қиындықтар мен сынақтар оның болашағына деген сенімді қалыптастыруға ықпал етті әрі болашақта Қазақстанның экономикалық тұрақтылығы мен дамуында маңызды рөл атқарады.
Қазақстанның ұлттық валютасы – теңге, еліміздің тәуелсіздігін, экономикалық дербестігін және ұлттық мақтанышын айқын көрсететін маңызды элемент болып табылады. Теңгенің айналымға енгізілуі мен оның тарихы Қазақстанның патриоттық рухымен тығыз байланысты. Бұл тек экономикалық мәселе ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы ұлттық бірлік пен Отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастырудың маңызды құралы.
Жасыратыны жоқ, әлемде орын алып жатқан оқиғалар, геосаяси тұрақсыздық теңге бағамына өз әсерін тигізуде. Десек те, бұл факторлар теңгенің құнсыздануына себеп бола алмайды. Бұл туралы сарапшылардың пікірін жинақтаған едік.
2025 жыл теңге үшін күрделі кезеңдердің бірі болды. Валюта бағамының құбылуы мен сыртқы нарықтағы тұрақсыздық ел экономикасына қысым түсірді. Соған қарамастан, халықаралық және қазақстандық сарапшылардың едәуір бөлігі теңгенің болашағына сеніммен қарайды. Олардың пікірінше, қазіргі әлсіреу уақытша сипатта және ұлттық валютаның қайта нығаю мүмкіндігі жоғары.
Eurasian Development Bank сарапшысы Айгүл Бердігүлова теңгеге қатысты пікірінде: «Біз қазіргі валюталық тұрақсыздықты уақытша құбылыс деп санаймыз. Нарықтағы бейқамдық азайған соң теңге өз орнын қайта табады», – деді. Банк сарапшыларының болжамына сәйкес, 2025 жылы теңгенің орташа бағамы 486 теңге шамасында болуы мүмкін. Бұл болжам экономиканың нақты секторындағы өсім мен экспорт көлемінің артуымен байланыстырылады.
Қазақстан Ұлттық банкінің төраға орынбасары Әлия Молдабекова да теңгенің қазіргі деңгейін тым төмен деп бағалайды. Оның айтуынша, «Негізінен теңгенің әлсіреуіне себеп жоқ. Мұнай бағасы жоғары, доллар әлемдік нарықта әлсіреп жатыр. Сондықтан теңгенің ағымдағы төмен бағалануы уақытша сипатта». Ұлттық банк қажет болған жағдайда нарыққа араласып, теңге бағамының шамадан тыс ауытқуына жол бермейтінін мәлімдеді.
AINvest порталында жарияланған сарапшылардың пікірінше, қазір теңге өзінің экономикалық әлеуетінен төмен бағаланып отыр. «Ел ішіндегі өндіріс, инвестиция және экспорт күшейсе, теңге қайта нығаюы әбден мүмкін», – делінген мақалада. Бұл көзқарас көптеген отандық экономистердің пікірін қуаттайды: теңге әлсіреп тұрғанымен, оның негізі мықты, яғни экономикадағы нақты көрсеткіштер тұрақтылықты қамтамасыз етіп отыр.
Халықаралық сарап-шылардың бір бөлігі теңгенің соңғы әлсіреуін нарықтың өзін-өзі реттеу кезеңі деп санайды. Швейцариялық қаржы кеңесшісі Майкл Шнайдер: «Теңгенің қазіргі төмен бағасы – ұзақ мерзімді тұрақтылыққа жол ашады. Бұл экспортқа тиімді, ал ішкі өндіріс пен жұмыспен қамту артады», – деп атап өтті.
Кейбір экономистер теңгеге сенімнің басты себебі ретінде энергетикалық экспорт пен алтын-валюта резервтерінің тұрақтылығын көрсетеді. Allianz Trade зерттеуінде: «Қазақстанның алтын қоры жеткілікті, мұнай бағасы жоғары деңгейде сақталып отыр. Бұл теңгеге табиғи қолдау көрсетіп, оның біртіндеп нығаюына мүмкіндік береді», – делінген.
Жалпы алғанда, сарапшылардың пікірлері теңгенің болашағына қатысты үмітті көзқарасты білдіреді. Олардың көбі ұлттық валютаның әлсіреуін уақытша құбылыс деп бағалайды. Ұлттық банк пен үкіметтің саясаты теңгені тұрақтандыруға бағытталған, ал мұнай бағасының жоғары болуы мен экономикалық өсім теңгеге табиғи қорған болып отыр. Қысқаша айтқанда, теңге қазіргі қиындықтарға төтеп бере алады. Сарапшылардың сөзімен айтқанда, «қазір теңге әлсіреп тұрғанымен, бұл — болашақтағы тұрақтылықтың бастауы».
Теңге – Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің символы. 1993 жылы теңгенің айналымға енгізілуі – Қазақстан үшін тарихи оқиға болды. Кеңес Одағының ыдырауынан кейін еліміз өзінің экономикалық және қаржылық дербестігін жариялады. Ұлттық валютаның енгізілуі сол кезеңдегі ең маңызды қадамдардың бірі болды. Осылайша, теңге тек қаржылық құралы ғана емес, Қазақстанның тәуелсіздігін, ұлттың өзіндік ерекшелігін және әлем алдында өзін танытуға деген ұмтылысын білдіретін көрнекті белгіге айналды.
Теңге – Қазақстанның патриоттық символы. Ол еліміздің экономикалық дербестігін, тәуелсіздігін және болашаққа деген сенімін білдіреді. Теңгені құрметтеу – бұл өз елінің тарихын, мәдениетін, экономикалық тұрақтылығын бағалау деген сөз. Ұлттық валютаның айналымға енгізілуі тек қаржылық оқиға ғана емес, еліміздің тәуелсіздігі мен ұлттың бірлігін нығайтқан тарихи қадам болды. Теңге – қазақстандық патриотизмнің тірегі болып, бізді ортақ мақсатқа ұмтылуға, елдің болашағына жауапкершілікпен қарауға шақырады.
15 қараша – тек қаржы мерекесі ғана емес, тәуелсіздіктің салтанаты мен ұлттық мақтаныштың күні. Сондықтан әрбір қазақстандық үшін теңгенің тарихын білу және оны құрметтеу – елге деген сүйіспеншіліктің бір көрінісі.
С.НҰРАДИН.
