Тіл – ұлттың жаны, халықтың рухани өзегі. Ол ұлттың дүниетанымын, мәдениетін, тарихын және болмысын танытатын басты құндылық. Қазақ халқы үшін тіл – тек қатынас құралы ғана емес, ұлтты біріктіріп, сақтап тұрған іргетас.
Бүгінгі жаһандану дәуірінде қазақ тілінің тағдыры мен болашағы – ел болашағымен тікелей байланысты мәселе. Сондықтан қазақ тілінің тарихына үңілу, оның даму кезеңдерін зерделеу және қазіргі жағдайы мен болашағын талдау – әрбір саналы азаматтың міндеті. Қазақ тілі – түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын, бай да көркем, ғасырлар бойы халықтың тұрмыс-тіршілігімен бірге дамып, жетіліп келе жатқан тіл. Ол өз бойына ұлттың тарихын, мәдениетін, дүниетанымын және мінезін сіңірген. Қазақ тілінің даму жолын қарастыру арқылы біз тек тілдік өзгерістерді ғана емес, ұлттың рухани тарихын да танып білеміз. 11 сыныптың қоғамдық гуманитария кітабындағы мәліметтерге сүйенсек, қазақ тілінің тарихы тереңде жатыр. Ол көне түркі тілінен бастау алады. Түркі халықтарының тілдері V-VIII ғасырларда Орхон-Енисей жазбаларында көрініс тапқан. Осы кезеңдегі жазба ескерткіштер – біздің тіл тарихымыздың ең көне куәгерлері. «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» жазбалары тек тарихи емес, тілдік тұрғыдан да қазақ тілінің түп-тамырына жақын тұрған мұралар болып саналады. Орхон жазбаларындағы көптеген сөздер қазіргі қазақ тілінде сол қалпында сақталған: ел, жер, су, ат, ер, көк, күн, түн, тас сияқты сөздер соның дәлелі. Бұл – қазақ тілінің табиғи тазалығы мен тұрақтылығының айғағы. Орта ғасырлардағы қыпшақ дәуірі қазақ тілінің қалыптасуында ерекше рөл атқарды. XI-XIV ғасырларда қыпшақ тайпаларының тілінде жазылған әдеби және тарихи ескерткіштер – қазақ тілінің тікелей бастауы. Мәселен, «Кодекс Куманикус» (XIII ғ.) атты еңбек қазіргі қазақ тіліне өте жақын қыпшақ тілінде жазылған. Ондағы сөздік құрам, грамматикалық құрылым мен фонетикалық ерекшеліктер қазақ тілінің негізгі жүйесіне сәйкес келеді XV-XVII ғасырларда қазақ хандығының құрылуымен бірге, қазақ халқының этникалық және тілдік бірігу процесі толық аяқталды. Осы кезеңде қазақ тілі дербес халық тілі ретінде қалыптасты. Тіл тек тұрмыстық қарым-қатынас құралы емес, ұлттық бірегейліктің символына айналды. Бұл дәуірде ауыз әдебиетінің өркендеуі де тілдің дамуына зор үлес қосты. Асан Қайғы, Бұқар жырау, Доспамбет, Шалкиіз сияқты жыраулардың шығармалары қазақ тілінің бейнелі, көркем сипатын ашып көрсетті. Олардың поэзиясы арқылы тілдің поэтикалық қуаты мен ұлттық ойлау жүйесі айқындалды.
XVIII-XIX ғасырларда қазақ тілі жаңа белеске көтерілді. Бұл кезең – жазба әдеби тілдің қалыптасу дәуірі. Абай, Ыбырай, Шоқан сынды ағартушылар қазақ тілінің дамуына өлшеусіз үлес қосты. Абайдың шығармалары қазақ тілінің байлығын, икемділігін және терең философиялық мүмкіндігін дәлелдеп берді. Ол қазақ тілін рухани жаңғырудың, ұлттық сана мен ойлау мәдениетінің тіліне айналдырды. XX ғасырдың басында қазақ тілінің мәртебесі жаңа деңгейге көтерілді. 1929 жылы латын графикасына, кейін 1940 жылы кирилл әліпбиіне көшу тілдің жазу жүйесін өзгерткен кезең болды. Кеңес дәуірінде қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болғанымен, орыс тілінің ықпалы күшейіп, қоғамдық өмірде қолданылу аясы тарылды. Дегенмен, тіл жанашырлары мен ғалымдары бұл кезеңде де қазақ тілін дамыту жолында көп еңбек етті. Ахмет Байтұрсынұлының әліпби мен грамматикаға қатысты еңбектері, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров сияқты тұлғалардың шығармалары тілдің сақталуына және өркендеуіне үлкен ықпал етті.
1991 жылы Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Бұл – тіл тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болды. Осы кезден бастап тіл саясатының басты мақсаты – қазақ тілін қоғамның барлық саласында толыққанды қолданысқа енгізу болды. Соңғы онжылдықта қазақ тілін дамыту бағытында бірқатар оң өзгерістер байқалды. Мемлекеттік мекемелер мен білім беру жүйесінде қазақ тілінің үлесі артты, БАҚ-та, әлеуметтік желілерде, интернет кеңістігінде қазақша контент көбейді. Әсіресе жастардың тілге деген қызығушылығы артып келеді. Бұл – тілдің болашағына деген үміттің нышаны. Дегенмен, кей салаларда қазақ тілінің қолданысы әлі де шектеулі. Кейбір ғылыми, техникалық немесе іскерлік ортада орыс және ағылшын тілдерінің басымдығы байқалады. Бұл жағдай қазақ тілінің сөздік қорын байытып, терминологиялық жүйесін жетілдіру қажеттігін көрсетеді. Осы мәселеге байланысты жас мұғалім Ақбота Айапберген өз ойын былай білдірді: «Қазақ тілінің лексикалық қоры өте бай. Ол халықтың тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына, табиғатына, әдет-ғұрпына және рухани өміріне байланысты қалыптасқан. Тілде синонимдер, антонимдер, омонимдер, сондай-ақ фразеологизмдер, мақал-мәтелдер мол кездеседі. Бұл қазақ тілін бейнелі, көркем әрі мағыналық реңктерге бай тіл етеді. Қазақ тілі – поэзия мен шешендік өнердің тілі. Көркем әдебиетте қолданылатын эпитет, теңеу, метафора, қайталау сияқты көріктеу құралдары тілді әсерлі әрі тартымды етеді. Қазақ халқының ауыз әдебиеті – жырлар, ертегілер, мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер – тілдің байлығы мен бейнелеу қуатының айғағы» – дейді. Сонымен қатар қазіргі таңда ғалымдар мен тіл мамандары осы бағытта белсенді жұмыс атқарып жатыр – жаңа сөздер мен терминдер жасалып, сөздіктер жаңартылып келеді. Мысалы, «қолданба» (приложение), «сараптама» (анализ), «дерекқор» (база данных), «бейнебайланыс» (видеосвязь) сияқты терминдер – тіліміздің заманауи бағытта дамып келе жатқанын дәлелдейді. Қазақ тілінің болашағына әсер ететін маңызды фактордың бірі – цифрландыру мен технологиялық даму. Қазір көптеген қосымшалар мен сайттар қазақ тілін қолдай бастады: Google, YouTube, Telegram сияқты платформаларда қазақша интерфейс бар. Бұл – қазақ тілінің халықаралық кеңістікке ене бастағанының айғағы. Білім беру саласында да оң бетбұрыс байқалады: қазақ тілінде оқытатын мектептер мен жоғары оқу орындарының саны көбейіп, тілді үйренуге арналған онлайн-курстар мен мобильді қосымшалар пайда болды. Бұл үдеріс қазақ тілінің қоғамдағы мәртебесін күшейтіп, оның заман талабына бейімделуіне жол ашып отыр. Қазақ тілінің болашағы – елдің рухани тәуелсіздігімен тығыз байланысты. XXI ғасыр – технология мен ақпарат ғасыры, сондықтан тіл де осы заман талабына бейімделуі тиіс. Қазіргі таңда қазақ тілінің дамуына екі негізгі бағыт ерекше ықпал етіп отыр: цифрлық кеңістік пен жастар ортасы өміршеңдігінің айқын көрінісі. Бүгінгі жастар – тілді сақтап қана қоймай, оны жаңғыртатын негізгі күш. Әлеуметтік желілерде, подкасттар мен видеоконтенттерде қазақ тілін еркін қолданатын жаңа буын пайда болды. Олар қазақ тілін тек ресми қатынас тілі емес, заманауи мәдениет пен шығармашылықтың тіліне айналдыруда. Мысалы, қазақ тіліндегі блогтар, YouTube арналары мен TikTok контенттері тілді жаңа стильде, жеңіл әрі тартымды түрде ұсынуда. Сонымен қатар, қазақ тілінің болашағы ғылым мен білім саласындағы белсенді қолданылуына да байланысты. Егер жаңа буын ғалымдары мен мамандары өз зерттеулерін қазақ тілінде жазып, ғылыми тілдің дамуына үлес қоссa, бұл тілдің беделін арттырады. Сондықтан мемлекеттік деңгейде қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру – стратегиялық маңызы бар бағыт. Тағы бір маңызды мәселе – қазақ тілінің халықаралық кеңістікке шығуы. Соңғы жылдары шет елдерде қазақ тіліне қызығушылық артып келеді: Түркия, Қытай, Ресей, Корея, Еуропа елдерінде қазақ тілін үйренетін курстар ашылуда. Бұл – тілдің халықаралық деңгейде танылуына және ұлттық мәдениеттің жаһандық сахнада насихатталуына жол ашады. Қазақ тілінің цифрлық болашағы да зор. Көптеген отандық ІТ-компаниялар мен жас стартаптар қазақ тіліне арналған бағдарламалар, аударма жүйелері, дауысты тану технологиялары мен тіл үйрету платформаларын жасап жатыр. Бұл бағыттағы жұмыстар тілді жаңа технологиялық деңгейге көтереді. Мысалы, қазақ тіліндегі жасанды интеллект жүйелерінің дамуы, нейрожелілік аудармашылар мен мәтіндік көмекшілердің пайда болуы – тілді заманауи өмірге толық енгізудің тиімді жолы. Дегенмен, болашаққа сеніммен қарау үшін қоғамда қазақ тілін қолдану мәдениетін нығайту қажет. Тілдің мәртебесін заңмен ғана емес, күнделікті өмірмен, отбасы тәрбиесімен бекіту маңызды. Себебі, тіл – тек мектеп пен университеттің пәні емес, ол – әрбір адамның рухани кеңістігі, дүниетанымы. Қазақ тілінің болашағы – әр азаматтың өз ана тіліне деген сүйіспеншілігіне байланысты. Егер әр қазақстандық өз тілінде сөйлеп, жазып, ойлай алса, онда қазақ тілі ешқашан жоғалмайды. Керісінше, ол әлемдік мәдениеттер қатарында өз орнын табады. Қазақ тілі – ұлттың рухы, елдіктің айнасы. Оның тарихы – сан ғасырлық күрестің, өркендеудің және жаңарудың тарихы. Тіл өзінің ежелгі тамырынан нәр алып, бүгінгі заманда жаңа тынысқа ие болды. Ол заманауи ғылым мен мәдениеттің, цифрлық кеңістіктің және халықаралық қатынастың тіліне айналып келеді. Қазақ тілінің ерекшелігі оның табиғи әуезділігінде, бейнелігінде және жүйелігінде ғана емес, ұлттың рухани болмысын толық бейнелей алу қабілетінде. Бұл тілде ұлттың жаны, жүрегі мен тарихы бар Тәуелсіз Қазақстан жағдайында тілдің болашағы – ұлттың бірлігі мен дамуының кепілі. Тілге деген құрмет – елге деген құрмет. Сол себепті әр қазақ баласы өз ана тілін қорғау мен дамыту ісін қасиетті борыш деп білуі керек. Қорыта айтқанда, қазақ тілі – өткеннің мұрасы ғана емес, келешектің кілті. Тілдің болашағы – біздің қолымызда. Оны құрметтеу, дамыту, ұрпаққа аман жеткізу – әр азаматтың парызы. Қазақ тілі мәңгілік елдің мәңгілік тілі болуы тиіс.
Іңкәр ЕРІКҚЫЗЫ.
