Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал арам боп,
Қарағым, енді жату жарамас-ты.
Иә, қалың ұйқыда жатқан қазақты ояту үшін ұлтқа сөзбен емес, іспен қызмет қылып, қараша халықтың мүддесі үшін өзін құрбан еткен, ұлт азаттығы мен рухани жаңғыру жолында күрескен қайраткер, ақын, жазушы, ағартушы Міржақып Дулатұлының туғанына биыл 140 жыл толды. Бұл – ұлт тарихындағы тағылымды белес, рухани жаңғыру мен елдік сананың мерекесі.
Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Қызбел ауылында дүниеге келген. Әкесі Дулат ел ішінде сауатты, ескіше хат таныған, ел қамын ойлаған адам болса, анасы Дәмеш те баласының білімге ұмтылысын қолдап өсірген. Бала Міржақып жастайынан зерек, алғыр болып, ауыл молдасынан хат танып, кейін Торғайдағы орыс-қазақ мектебін тәмамдайды. Бұл мектеп оған кең дүниетаным мен жаңа көзқарас береді. Ұстаздық жолға ерте араласып, ауыл-ауылды аралап, ел балаларын оқытуға кіріседі. Алайда, ол үшін ұстаздық – жай кәсіп емес, халықтың көзін ашудың, ұлтты оятудың жолы болды. Өмірінің әр сәтін халық мүддесіне арнап, шығармалары мен қоғамдық қызметінде елдік мұратты ту етті.
Міржақып Дулатұлының ұстаздық жолы оның өміріндегі ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Бала кезінен зерек әрі білімге құштар болған Міржақып халыққа қызмет етуге, елдің болашағы үшін күресуге ұмтылды.
Жастайынан ұстаздық қызметке араласқан Міржақып өз білімін басқа балалармен бөлісуге бар күшін салды. Ол ауыл мектептерінде оқушыларды оқытып қана қоймай, олардың ұлт санасын оятуға, тарихын, мәдениетін қадірлеуге баулыды. Ақын мен педагогтың ойынша, шынайы білім – тек кітаптағы сөз емес, адамға елдің дәстүрі мен рухын таныту еді.
Ұстаздық ісін жаңаша тәсілдермен жүргізу үшін Міржақып өз оқулықтарын жазды. «Есеп құралы» мен «Қирағат кітабы» сияқты еңбектері балаларға тек арифметика мен хат таныстыруды үйретіп қоймай, өмірлік дағдылар мен ойлау қабілетін дамытуға бағытталды. Бұл еңбектері қазақ мектептеріндегі білім беру жүйесін жаңа деңгейге көтерді.
Алаш қозғалысы дәуірінде Міржақып Дулатұлының ұстаздық қызметі тек педагогикалық сипат қана емес, ұлттық миссияға айналды. Ол жастарды оқытып, олардың бойына білім мен патриоттық сезімді сіңіру арқылы мәдени жаңғыру мен рухани оянуды жүзеге асырды. Оның тәрбиелік тәсілі қазіргі зерттеушілер тарапынан да жоғары бағаланады. Әр оқушының жеке тұлғасын дамыту, білім мен тәрбиені бір-бірімен ұштастыру және ұлттық санаға құрметпен қарауға үйрету – М.Дулатұлының педагогикалық мұрасының басты ерекшеліктері.
Сөйтіп, Міржақып Дулатұлының ұстаздық қызметі тек оқыту ғана емес, ұйқыдағы қазақтың санасын ояту, елдің рухын көтеру миссиясы болды. Сол үшін оны кейде «Ұлт ұстазы» деп атайды. Оның ұстаздық еңбегі мен даналығы бүгінгі күнде де жастарға үлгі болып, білім мен тәрбие жолында бағдаршам сияқты жарқырап тұр.
1909 жылы Уфа қаласында Міржақыптың ең әйгілі шығармасы — «Оян, қазақ!» атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Бұл кітап сол кезеңдегі отарлық езгі мен надандық шырмауындағы қазақ халқының жүрегіне найзадай қадалды. Ақын:
«Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты» – деп, ұлттың намысын қайрап, елді серпіліске шақырды. Бұл кітап патша үкіметінің қатаң цензурасына ұшырап, бірнеше рет тәркіленді. Дегенмен, халық арасындағы рухани күшін ешкім жоя алмады. «Оян, қазақ!» – бір дәуірдің үнін білдірген, ұлттық рухтың символына айналған шығарма еді. Ұлттың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы Міржақып жайында былай деген: «Міржақып – халқы үшін туған, халқының көз жасын көріп тұра алмайтын азамат. Оның «Оян, қазақ!» атты кітабы қазақ рухының қайта тууына себеп болды».
«Оян, қазақ!» шығармасы қазақ халқының санасын оятуға арналған ерекше рухани даңғыл болды. Бұл жинақ тек өлеңдер мен ойлардан тұрмай, сол замандағы қазақ қоғамына мәдени, саяси және рухани серпіліс сыйлаған ірі еңбектердің бірі болды.
«Оян, қазақ!» халықтың ұйқыдағы санасын оятуға, ұлттық аңсар мен ар-намысқа үндеуге бағытталғандықтан, жазушы мен ақын үшін қауіпті әрекетке айналды. Ол шығармасында қазақты білім алуға, ғылым мен әдебиетке ден қоюға, өз тілі мен мәдениетін қадірлеуге шақырды.
Шығармада автор қазақ халқының «ұйқыдағы халін», яғни рухани уайымын, салт дәстүрдің ауыртпалығын, білім мен жаңалыққа қол жеткізудің аз екенін ашық көрсетеді. Ақын жинағында халықты тек ойландырып қана қоймай, елдің тағдырын түзеу жолындағы әрекетке шақырады. Ол әрбір қазақты саналы өмір сүруге, өз мәдениеті мен тілі үшін күресуге үндейді.
Шығармада Міржақып Дулатұлының лейтмотиві – «Оян, қазақ! Ойлан, қазақ!». Бұл сөздер тек ұран емес, халыққа бағыт беретін рухани миссия болып табылады. Автор қазақтың бұрынғы тәуелсіз дәуірлерін еске салып, сол арманға қайта оралу қажеттігін көрсетеді. Сонымен қатар, шығарманың әлеуметтік мәні зор: ол қазақ қоғамындағы әділетсіздік, отарлық езгі, білімсіздік мәселелерін айқын көрсетеді және жаңа өмір салтын, жаңашылдықты насихаттайды.
«Оян, қазақ!» тек әдеби туынды ғана емес, ұлт-азаттық қозғалыстың символына айналды. Шығарма сол кезеңде қауіпті саналатын идеяларды көтергендіктен, оны тарату кейде қиындықтар туғызды. Дегенмен, шығарманың рухани әсері зор болды – ол жастарды білім алуға, ел болашағын ойлауға шақырды. Міржақып Дулатұлының бұл еңбегі қазақ әдебиеті мен мәдениетінде рухани жаңғырудың бастауы болып саналады.
«Оян, қазақ!» – қазақ халқын оятуға бағытталған, ұлттық сана мен рухты көтеретін, әлеуметтік және тарихи мәні бар еңбектің бірі. Міржақып Дулатұлы бұл шығармасы арқылы тек ақын ретінде ғана емес, ұлттың рухын қорғаушы, ағартушы және патриот ретінде тарихта қалды.
Шығармадағы Бұл идеялар сол кезеңдегі әкімшілік билік пен цензураның назарына ілікті. Ақынның шығармашылығы кейбір шенеуніктер тарапынан «қоғамға қауіпті идеялар» деп бағаланды. Нәтижесінде Міржақып Дулатұлы «Оян, қазақ!» үшін үлкен қысым көрді. Ол биліктің қысымына, кейде қудалауға ұшырады. Жазушының шығармалары тек өзі оқытқан жастарға ғана емес, бүкіл қазаққа ой салғандықтан, кейде оны қорқытып, сыртқы саяси қысым көрсету арқылы үндемеуге мәжбүрлеген жағдайлар болды. Дегенмен, Міржақып бұл қысымға мойымай, елдің болашағы мен ұлттық сана үшін күресті жалғастырды. Оның көрген зардабы тек жеке басына емес, шығармасының жариялану жолына да қатысты. «Оян, қазақ!» жинағын жарыққа шығаруға көптеген кедергілер болды, кітапты басып шығару қиынға соқты. Дегенмен, ақын елдің рухын ояту, жастарды білімге шақыру миссиясын ешқашан тоқтатпады. Осынысы үшін Міржақып Дулатұлы тарихта батыл ұстаз және ұлттық ойшыл ретінде қалды.
Сөйтіп, «Оян, қазақ!» тек әдеби еңбек емес, елдің санасын оятуға бағытталған батыл қадам, ал оның авторы үшін көрген зардабы – сол қадамның тарихи құны болды.
Міржақып Дулатұлының әдеби мұрасы кең әрі мазмұнды. 1910 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Бақытсыз Жамал» романы қазақ әдебиетіндегі тұңғыш әлеуметтік-психологиялық романдардың бірі саналады. Онда қазақ қоғамындағы әйел теңсіздігі, ескі салт пен жаңаша өмірдің тартысы, жеке тұлғаның бостандығы мәселелері көрініс тапқан. Бұл туындысы арқылы жазушы қазақ әдебиетінде реализм бағытының іргесін қалады.
«Бақытсыз Жамал» тек әдеби тұрғыдан ғана емес, қоғамдық және әлеуметтік мәселелерді көтеруімен ерекшеленеді. Романның басты кейіпкері – Жамал, ол дәстүрлі қазақ қоғамындағы қыздардың тағдыры арқылы әлеуметтік теңсіздікті, әйелдердің құқықсыз қалуын және патриархалдық жүйенің ауыртпалығын бейнелейді. Міржақып Дулатұлы осы романда қазақ қоғамындағы ұрпақтар арасындағы қатаң дәстүрлердің ықпалын, қыздардың бостандығы мен өмірлік таңдауының шектеулігін, әлеуметтік әділетсіздікті көрсету арқылы оқырманға ой салады. Жамалдың тағдыры арқылы автор қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді жариялап, өзгерістерге шақыратын үн қосады. Ол жастар мен әйелдерді білім алуға, саналы өмір сүруге ынталандырады. Сонымен қатар, роман қазақ қоғамындағы махаббат пен отбасы, парыз бен ар, құқық пен міндет тақырыптарын да көтереді, бұл шығарманы әлеуметтік тәрбиелік құндылығы бар туынды етеді.
Міржақып Дулатұлы – қазақ тарихындағы ең ірі саяси ұйымның бірі Алаш қозғалысының белсенді қайраткері. Ол Ахмет Байтұрсынұлы және Әлихан Бөкейханмен бірге қазақ халқының дербестігі мен автономия алу жолында күресті. Ол 1917 жылы құрылған Алаш партиясының мүшесі, Алашорда үкіметінің белді өкілі болды. Міржақып қазақ қоғамын жаңартудың басты тетігі – білім мен бірлік екенін терең түсінді.
Алашорда – қазақ қоғамында ұлттық сананы ояту, білім мен мәдениетті көтеру, елдің саяси автономиясын қамтамасыз ету мақсатында құрылған саяси ұйым еді, ал Міржақып сол қозғалыстың рухани жетекшілерінің бірі болды. М.Дулатұлы Алаш қозғалысы аясында оқушылар мен жастарға ұлттық сана қалыптастыруға бағытталған еңбектерін, өлеңдері мен мақалаларын пайдаланды. Ол «Оян, қазақ!» сияқты шығармаларында халықты білім алуға, ғылымға және өз мәдениетін сақтап, дамытуға шақырды, бұл сөзсіз ұлттық қозғалыстың рухани негізін қалады. Сонымен қатар, Міржақып Алаш қозғалысының мүшелерімен бірге ұлттық автономияны, қазақ жерінің құқықтарын қорғау мәселелерін көтерді. Ол қазақ зиялыларының басын біріктіруде, қоғамдағы әділетсіздікті көрсету және ұлттық мүддені қорғауда белсенділік танытты. Сол кездері оның шығармалары мен ағартушылық еңбектері кейде билік тарапынан қатаң бақылауға алынғанымен, Міржақып ұлт үшін күресті жалғастырудан таймай, қауіпті де қиын жағдайларда батылдық танытты. Тарихшы Ермұхан Бекмаханов оның қызметін былай бағалаған: «Міржақып Дулатұлы – ұлт тағдырына жаны күйген азамат. Ол саяси күресті де, ағартушылықты да халық болашағы үшін жүргізді».
1920 жылдардан бастап Алаш қайраткерлері қуғынға ұшырады. Тұтқындық кезінде Міржақыптың өмірі өте қиын болды. Түрмеде ол қатаң режимде өмір сүріп, ауыр жағдайларға төтеп берді, бірақ рухын түбегейлі жоғалтпады. Сол кезеңде ол өзінің идеалдарын, ұлттық сана мен ел болашағы жолындағы ойларын тоқтатпай, жасырын түрде жазба еңбектерін де жалғастырды. Міржақып үшін түрмедегі өмір – жеке еркіндік пен қауіп-қатер арасындағы күрес, бірақ ол бұл сынақтан ақындық пен ұстаздық миссиясын жоғалтпай өтті. Қудалануы мен түрмедегі өмірі Міржақып Дулатұлының батылдығы мен төзімділігін айқын көрсетеді. Ол өз дәуірінде ақиқат пен әділет үшін күрескен, ұлттық сана мен рухты оятуға бар күшін салған тұлға болды. Міржақып Дулатұлы да бірнеше рет тұтқындалып, 1935 жылы Соловки лагерінде өмірден өтті.
Ол ресми түрде тек 1988 жылы ақталды. Содан бері Міржақып есімі халқына қайта оралып, шығармалары оқулықтарға енді. Оның рухы мен мұрасы – тәуелсіз Қазақстанның іргетасы. Бүгінде Қостанайда Міржақып атындағы Торғай мемлекеттік педагогикалық университеті, туған ауылында мұражайы, ал ел бойынша оның есімі берілген көшелер мен мектептер бар. Жазушы Сәкен Сейфуллин бір естелігінде: «Міржақыптың өмірі – күрестің өмірі. Ол ұлт үшін отқа да, суға да түсуге дайын еді», – деп баға берген.
Қазіргі таңда Міржақып Дулатұлының идеялары – мәңгілік. Оның еркіндік, білім, әділдік туралы ойлары бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін де өзекті.
«Оян, қазақ!» ұраны – ұлттың рухани жаңғыруының, ел болашағына жауапкершілікпен қараудың символы болып қала бермек.
М.Дулатұлының қазақ халқы үшін еткен еңбегі бүгінгі ұрпақтың жүрегінде жаңғырып, елдік пен еркіндіктің шамшырағы болып қала бермек. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бір сөзінде: «Алаш арыстарының арманы – тәуелсіз мемлекет құру еді. Біз сол аманатты орындадық. Енді олардың рухани мұрасын сақтап, келешекке жеткізу – парызымыз», – деген болатын. Міржақып Дулатұлы – ұлтының ұйықтап жатқан рухын оятқан ұлы тұлға. Оның шығармалары мен күрескерлік жолы – әр қазақ үшін үлгі.
140 жылдық мерейтой – өткенге тағзым ғана емес, жас ұрпаққа елдік рухты сіңірудің орайлы сәті.
С.НҰРАДИН.
