Бүгін Алматы облысының әкімі Амандық Баталов, алаш ардақтылары мен зиялы қауым өкілдерінің қатысуымен қазақ руханиятының күретамыры, төл мәдениетіміздің мәуелі бәйтеректері Жамбыл мен жерлесіміз Тұманбай ескерткіштерінің салтанатты ашылуы өтеді деп күтілуде. «Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт, ел бірлігін сақтаған татулықты айт» деп елдікке шақырған Жамбыл ескерткіші жастар саябағының кіре-берісіне, Қазақстанның халық жазушысы Тұманбай ақынның ескерткіші аудандық мәдениет үйінің алаңына орналасты.
Ресми мәліметтерге сүйенсек, Жамбыл бюстінің тұрғызылуына Алматы облыстық мәслихатының депутаты Жангелді Осан 4,5 млн теңге қаражат бөлсе, аудандық мәслихат депутаты Сейітхан Қырқынбаев ескерткіштің тұғырын тұрғызып берген.
Ал Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығының лауреаты, халқы Тұмаш деп төбесіне көтерген жерлесіміздің бюстінің бой көтеруіне облыс әкімі Амандық Баталов тікелей қолдау білдірген. 24 млн теңгеге бюстін көтеріп қана қоймай, мәдениет үйінің алаңын абаттандыруға 76 млн теңге жұмсалған. Болашақта аудандық мәдениет үйіне Тұманбай Молдағалиевтың есімін беру жоспарда.
Ел бірлігін сақтаған татулықты айт
Өсиет
Ой-хой, дүние серуен!
Адам бір көшкен керуен.
Дүниені қызық қалдырып,
Асамыз өмір белінен.
Кірсе лебіз - шықса жоқ,
Қауіп етіңдер өлімнен.
Қылышбайдан таралып,
Сөз нұқсасы келінген.
Дос-жаранға, кемтарға
Қайырлы бол делінген!
Қылған қайыр болмаса,
Не әкетесің өмірден?!
Дәулетіңнен не пайда
Таусылмастай көрінген?!
Жалғыз мұраң сол болар –
Қол қайырың берілген.
Басқа дүние бірі де
Көмілмейді кебінмен.
Көп қарға тең келмейді бір сұңқарға,
Көп жылқы тең келмейді бір тұлпарға.
Жақсының әрқашанда жөні бөлек,
Жаман адам жарамас бір қымтарға.
Жамбыл ақын толғаса
Асқар тау ғаріп емес пе,
Айдынды көлі болмаса.
Ер жігіт ғаріп емес пе,
Белгілі елі болмаса,
Ел де ғаріп емес пе,
Белгілі жерге қонбаса.
Ағаш ғаріп емес пе,
Мәуесі өсіп тұрмаса.
Су да ғаріп емес пе,
Арнасы тасып толмаса.
Әйел ғаріп емес пе,
Ерден бағы жанбаса.
Жаз да ғаріп емес пе,
Кұрғақшылық торласа.
Ұста ғаріп емес пе,
Темірдін суын таппаса.
Ақын ғаріп емес пе,
Байды өтірік мақтаса.
Заман ғаріп емес пе,
Әділеттен аттаса!
Халық ғаріп емес пе,
Айтқаны іске аспаса.
Жігіт ғаріп емес пе,
Еңбегі алға баспаса.
Арғымақ ғаріп емес пе,
Арам тер болып ақсаса.
Малшы ғаріп емес пе,
Малын жөндеп бақпаса.
Бақсы ғаріп емес пе,
Өтірік айтып ақтаса.
Көл де ғаріп емес пе,
Қаз-үйрек келіп қонбаса.
Шебер ғаріп емес пе,
Ағашты дұрыс жонбаса.
Заманның сыры емес пе,
Заманға қайғы жемес пе,
Домбырасын қолға алып,
Жамбыл ақын толғаса!
Жаратылыс сыры
Жігіттіктің кезінде
Жігерлі болса, ер болар.
Тұрмаса жігіт сөзінде,
Нәсілі оның кем болар.
Қажырлы болса майданда,
Халыққа сөзі ем болар.
Ел үшін туған ерлердің
Алды-арты дария - кең болар.
Бірлігі кетсе ағайын,
Әркімдерге жем болар.
Білімсіз болса жолдасың,
Кылған қайырың сел болар.
Артықша туған азамат
Халыққа үлкен бел болар.
Серт адамды байлайды,
Ер жігіт серттен таймайды.
Өршеленген кезеңде
Өлімді кім ойлайды.
Жігері болса жігітің,
Орындамай қоймайды.
Атқан оқтан қайтпайтын,
Өтірік сөз айтпайтын,
Кезеңді жерде кез болса,
Қорқып тізгін тартпайтын
Батыр Қараш, Саурық,
Шапырашты, Өтеген,
Батырлардың еңбегі,
Таныс маған ертеден.
Ағайын-туған есен бол
Ел едің құт дарыған Есім - Малай,
Қыдырып қызығыңды көрдім талай.
Арқаңда үрлеп ішіп, шайқап төктім,
Қайтқалы бет түзедім елге қарай.
Кең біткен етек-жеңі ағайын ең,
Беріпті саған дәулет соған жарай.
Балаңа бесіктегі белгілі ғой,
Санатқа ілінбеген Қожан қалай?
Барармын баян қылып бәрін төске,
Пейілің, берекеңмен болар есте.
Адамның алыс жүрсе аңсары ауып,
Көруге құмартары сол емес пе?!
«Жан екен жағын сауған алармаңда»,
Артымнан мен кеткен соң солай деспе.
Ат міндім, атан алдым, шекпен кидім,
Жөнім жоқ сені мақтап сөйлемеске.
Ағайын-туған, есен бол,
Алшайып атқа мінейін.
Енді айналып келгенше,
Аңсай-аңсай жүрейін.
Шүйгініңе сонылап,
Шынарыңа түнедім.
Қош, аман бол, құрметті ел,
Қадіріңді білейін!
Менің өмірім
Қақаған қар аралас соғып боран,
Ел үрей, көк найзалы жау торыған.
Байғара, Жамбыл, Ханда мен
туыппын,
Жамбыл деп қойылыпты атым сонан.
Ел үркіп жүрген кезде күні-түні,
Сары аяз көш-жөнекей боран күні
Қар қауып, мұзға түскен Жамбыл екем,
Жұтынып суық ауа, шыққан үні.
Мен емес, суық дәмді ел де алыпты,
Тарылтқан қысаң заман кең жарықты.
Қара күн хан билеген, қаңды жорық
Дегендей ел аузында сөз қалыпты.
Көз аштым, сорғалаған қанды көрдім,
Қамыққан, қанды жасты жанды көрдім.
Ел көрдім – еңіреп босқан аңды көрдім,
Қойнында Алатаудың зарды көрдім.
Бой бермес ел өмірі асау шері,
Тұрса да құрсауланып тоқсан жері.
Бірде от, бірде суды көктей кешіп,
Талпынып, тілегіне басты ілгері.
Өмірмен араласқан өсті Жамбыл,
Ел басқан отты, суды кешті Жамбыл.
Құлыннан құнанда өрлеп,
дөненде өрлеп,
Шыққандай бола қалды бесті Жамбыл.
Он жаста ойнап жүрдім бала болып,
Өлеңге бөлдім көңіл алаң болып.
Райыттап тана мініп, қозы бақтым,
Еңбекті иемденгенде шама келіп.
Қойшымен кеңес құрдым қыр басында,
Өлеңмен ермек болдым жолдасыма.
Сол еңбек-қалытқыдай кетті алып,
Байлардың жақындатпай мырзасына.
Өлеңді өркендеттім, өршіп өстім,
Көргенде жақсы жырды құстай ұштым.
«Жас ақын», «Жап-жақсы ақын»,
«Жамбыл ақын»
Дегенде, дара болып көзге түстім.
Он бесте-ақ домбыраны алдым қолға,
Тең басқан төрт аяғын болдым жорға.
Он алты желі ұзатты, өрістетті,
Түскендей бұлтартпайтын
даңғыл жолға.
Топ десе, он жетімде тартынбадым,
Семсердей майдандағы жарқылдадым.
Ақынды ауылға ермек басып озып,
Жұлдыздай көзге түсіп, жалтылдадым.
Еріксіз он сегіз жас мінгізді атқа,
Бір Жамбыл бөлінгендей екі жаққа.
Бір жағы – қайнап өскен қалың елім,
Бір жағы – атқа мінген бай мен датқа.
Жауларды ел қарғаған жамандадым,
Манапқа жақсы сөзді таба алмадым.
Аз сөзім бай, манапқа арналғанда,
Жалтақтап, ел не дер деп, алаңдадым.
Келгенде жеме-жемге, елде қалдым,
Шалшыққа шатылмадым,
көлде қалдым.
Шалқардың шалқып жүзген мен аққуы,
Келмеді сасық, шалшық жерде қалғым.
Ленинградтық өренім
Отыздың екеуі жоқ. Ауылдың аузы дуалы ақсақалының сүйікті алғашқы немересі – бірі, екіншісі одан сүйіктілігі кем емес ауылшаруашылық бөлімше басқармасының ерке кенжесі.
Ленинградтың (бүгінгі Санкт-Петербург) үлкен бір көшесінің жаяу-лар жолына тротуарға отыз баланы жылқының үйірінше иіріп қойып қайыра – қайыра санаймын – 28. Екі ұл жоқ. Ерік пен Берік жоқ. Көмекшім-пионер вожатыйы Галинаға зіркіл-деймін. Ол байғұста: «Не знаю где отстали Ерик с Бериком» дегеннен басқа сөз жоқ.
Теміржол вокзалынан түсе балаларға ескерттім: ешнәрсеге алаңдамай бізге – Батыр қала Ленинградқа келе жатқан экскурсияға даярлап қойған мектеп-интернаттың жатақханасы бар. Сонда орналасып алғанша біріңнен бірің ажырас-пай қол ұстасып қана жүріңдер – дедім ауылда еркін өсіп, еркін жүрген ерке-тотайы бар, тәртіпті тұйығы бар, орыс, қазағы бар сол отыз балаға, үлкен қалаға пойызбен тақала бергенде.
Дағдарып тұрмыз. Көзіммен көшені барлап екі тентекті іздеймін. Енді бірде милиция ойыма түсіп телефон автоматты тапқанша болған жоқ: «Ой, мои дорогие, что случилось? Почему стоите на улице? Откуда приехали? деп екеуі кем менің отыз туристеріме сұрақты жаудырып жатыр отыз бес қырықтар шамасындағы орыс әйелі. Сескеніп қалдым: бөтен қаланың ортасында бейтаныс әйелдің менің балаларымда не жұмысы бар деп. «Что вы хотели, женщина?» – деп аузымды ашқанша болған жоқ әлгі әйел менің абыржулы ұсқынымнан-ақ түсінген болу керек: «Кого-то потеряли, кто-то отстал?» – деп Галина вожатыйдан сұрап алып, көше бұрышында мен көре алмаған телефон будкасынан «Алло, милиция?..» деп жатты. Әлгідей болған жоқ ағылған көп машинаның ішінен сигнал-жарығын жарқылдатып милицияның газ-24 «волгасы» тоқтай қалды. Орыс әйелі машинадан түскен милиция офицеріне түсіндіріп жатыр: «экскурсияға келген топтан екі бала бөлініп, адасып қалыпты деп. Көп сөзге келмей милиция капитаны рация-мен: «Всем постам, отстали от группы два мальчика азиатского облика, десяти-двенадцати лет, прошу тех подвезти на угол улиц такой-то, такой-то». Маған мәңгіліктей болып көрінген он-онбес минөт ішінде әлгі әйел өзіме сұрақ қойып жатыр: «Откуда приехали? Из Казахстана? Как хорошо, мои родные. Не бойтесь-ленинградская милиция быстро найдет ваших ребятишек. А я вас доведу до школы интерната. Казахстан. Джамбул. Ленинградцы дети мои» – деп қояды арасында бейтаныс әйел. Көп ұзамай біз тұрған жерге милицияның тағы бір «Волгасы» тоқтап, ішінен менің Ерігім мен Берігім түсіп, келе жатыр милиционердің жетегінде.
«Нетіп, киоскіден значок... алайын деп, нетіп... қалып қаппыз, – деп күмілжиді Ерік.
«Милициядан қорқып қашып едік ұстап алды деп» – ыржыңдайды пысық Берік.
«Көрсетемін мен сендерге значокты, киоскіні», – деп кіжінемін мен мұғалім екенімді бір сәтке ұмытып. Бірақ милиция офицерлеріне алғысымды айтып, қолдарын қысуға әдептілігім жетті-ау әйтеуір.
Екеу-екеуден колоннаға тұрғызып алдына өзім, артына Галина-вожатыйымды қойып, жүре бергенде әлгі ленинградтық алғашқы танысымыз: «Меня зовут Анас-тасия, можете звать тетя Настя. Я помогу вас довести до школы-интерната» – деп отыз баланың алдына түсіп алды.
Сонымен метроға түсуге сескеніп, автобус, троллейбусқа отыруға да балаларды шашыратып алам ба деп қорқып, жаяу-лап келе жатқан екі мұғалімнің бағына жолыққан әйел бастап діттеген жерге жетіп, жуынып-шайынып шай-суымызды ішіп, орналасып алғаннан соң бейтаныс мейірімді әйелге алғысымды жаудырып шығарып салайын десем:
«Ленинградцы дети мои!
Ленинградцы гордость моя!
Мне в струе степного ручья
Виден отблеск невской струи.
Если вдоль снеговых хребтов
Взором старческим я скользну, –
Вижу своды ваших мостов,
Зорь балтийских голубизну,
Фонарей вечерных рои,
Золоченых крыш острия...
Ленинградцы, дети мои!
Ленинградцы гордость моя!» – деп тақпақтай жөнелгені ғой тетя Настя.
Сөйтсем, Ұлы Отан соғысы жылдары тоғыз жүз күнге таяу фашистік армияның қоршауында аштықта, суықта қаза тапқан жүздеген мың ленинградтық тұрғындардан тірі қалғандардың ішінде осы Анастасия да бар екен. Бұл кісінің тарихы Жамбылдың «Ленинградтық өренім» өлеңімен байланысты болғанын және өзімнің әкем қолына қару алып, сол соғыста Ленинградты қорғаған әскер қатарында болғанын айтқаннан кейін тіпті жақын тартқандай болды тетя Настя.
«Сол тоғыз жүз күн блокадада әсіресе, қыс мезгілі аса ауыр болды, – деп әңгіме-сін бастады Анастасия. – Тамақ жоқ. Карточкамен күніне 125 грамм нан аламыз. Қардың суын ерітіп ішеміз. Үйдегі жиһаз, қағаз атаулыны отын орнына жағып жібердік. Жақындарым аштықтан, суықтан о дүниелік болып кеткен. Кіресілі, шығасылы есім бар сол күндерімнің бірін-де нан алатын карточкамды жоғалтып алдым. Ол кезде он екіде едім. Мына алдымда отырған өзіңнің балаларың құрпылас. Карточка жоғалып нансыз қал-ған бірінші күні-ақ өмірден үміт үзілді десем өтірік емес. Соңғы күшімді жиып сол карточка беретін жерге баруға жиналдым. Қарды оппалап карточка беретін мекемеге жетпей әлім құрып құладым. Менің өмірім туысқандарымнан артық па? – деп өле салғым келді. Көзімді жұмып қар үстінде шалқамнан жатқаным есімде. Соңғы рет жарық дүниені көрейін деп көзімді аштым. Дәл төбемде үйдің қабырғасында плакат ілулі тұр екен. Аяз атаға ұқсас аппақ сақалы бар жылы жүзді, қысықтау көзді бейтаныс қария тура маған қарағандай суреттен. Үстінде «Ленинградцы, дети мои!» деген жазу тұр. Ірі әріптермен. Джамбул Джабаев.
Что же слышит Джамбул теперь?
К вам в стальную ломится дверь,
Обезумевший от потерь
Словно вечность проголодовав, –
Обезумевший от потерь
Многоглавый жадный удав», – дейді маған плакаттағы ата.
Не бывать им в нашем жилье,
...Предстоят большие бои.
Но не будет врагам житья,
Пусть подмогой будут, друзья,
Песни вам на рассвете мои,
Ленинградцы, дети мои!
Ленинградцы, гордость моя!
Мен танымайтын, мені танымайтын ақсақалды қария «тұр орныңнан, өлме, жауды жеңеміз!» – деп тұрғандай көрінді. Соңғы күшімді жиып тұрдым да плакатты жыртпай ғана алып ілби басып, нан карточкасын бөлетін кеңсеге кірдім. Екі көзімнен жас парлап қартаң әйелге плакатты көрсете берем. «Все мои умерли. Я тоже хотела умереть. Дедушка Джамбул запрещает умирать. Карточку потеряла».
Ол әйел маған қосыла жыласын. «Я тоже хотела умереть, я тоже потеряла всех своих. Этот бабай Джамбул и меня спас!» – деп қолыма жаңа карточка ұстатты да, бір бума қағазды әперді артында тұрған шкафтан: «Пусть дедушка Джамбул спасает ленинградцев и дальше». Жүзге тарта плакат ілген болуым керек – күніне бірден-екіден. Карточка таратушы тетя Маша еңбегің бар деп 250 грамм нан алатын карточка берді, – деп әңгімесін аяқтауға бет қойды Ерік пен Беріктің басын сипай отырып тетя Настя. Он күн бойы Ленинградтың Эрмитажын, Петродворец, Кунсткамера, не бір ғажап музейлер мен сурет, өнер галереяларын бірге жүріп аралатты тетя Настя.
Міне, ұлы сөздің күші қанша өлімге мойынсұнып түңілген жандарды өмірге күреске шақырған өлеңнің күші. Жыр алыбы Жамбыл өлеңінің күші де осындай өміршеңдікте болса керек.
Жауда қалып Ленинград,
Жаралған жоқ көнгелі! –
Жасағамын өмірді
Жау біткенді жеңгелі!
Саудыратып сүйегін
Топыраққа көмгелі,
Қазақстан жерінен
Тұтағандай ел кегі
Жолды кернеп қол кетті
Сендерге дем бергелі.
Нева алаңын қорыңдар
Ленинградтың ерлері! – деп жырлаған екен Жамбыл баба орыстың көрнекті ақыны М.Тарловскийдің аудармасында...
Х.Ахметжанов.
