Қазақстан Республикасы Президенті Қ.Тоқаев 2021 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында: «Халқымыз үшін зиялы қауымның орны қашанда ерекше. Ұлт тағдыры сынға түскен сәтте көзі ашық азаматтар әрдайым көш бастаған. Ел ағалары бір ауыз сөзбен тентегін тыйып, тектісін төрге оздырған. Қазір – ғаламтор дәуірі. Ондағы бей-берекет ақпарат тасқыны ұрпақтың санасын улап жатыр. Дәл осы кезеңде ұлт зиялыларының ұстанымы және белсенділігі айрықша маңызды. Сондықтан, зиялы қауымды ел болашағына әсер ететін әрбір мәселеден шет қалмауға шақырамын» – деген сөздері қолға қалам алуға және де Президентіміздің ел басқару ісін, идеология саласын қайта құру қажеттігі туралы ұсыныстары түрткі болды.
Қоғам мен мемлекет өмірінің күрделі кезеңдерінде түрлі тарихи процестер мен себептер нәтижесінде ұлттың өзін-өзі құтқару функциясы іске қосылып тарихи, тұлғалар пайда болады. Ата-баба ұстанған үрдісі «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» қағидалары негізге алынып, қайраткерлік пен зиялылықтың эталоны ретінде болған.
Тарихымызда қазақтың зиялы қауым өкілдері қоғамды алға қарай жетелеуде, жаңа мақсаттарға жұмылдыруда шешуші рөл атқарып, моральдық құндылықтарды қалыптастырып, оның рухани дамуына ұйытқы болып, істері, еңбегі, тұшымды сөзімен жастарға бағыт-бағдар беріп, келелі мәселелерді көтеріп, өзекті сұрақтарға жауап іздеп, пікірталас тудырып, ой салып қызмет атқарғаны белгілі.
20 ғасырда зиялы қатарына қазақ елі тұтастығын сақтап қалған Ж.Ташеновты, ұлт мақтанышы Б.Момышұлын, Шелек өңірінде 30 жылдарда ортақ қазан ұйымдастырып ауылдастарын аштықтан қорғап қалған асысағалық Х.Бектемісованы, екінші дүниежүзілік соғыс жылдары бір үйде балаларды бақтырып, аналарын колхоз жұмысына қатыстырған К.Мақатаеваны, ру ынтымақта болуын көздеген Сабаншы биді, саламаттық өмірді уағыздаушы А.Рахимовты атауға болады.
Баспасөзде: «Бүгінгі зиялылардың басым көпшілігі қара басының ғана қамын ойлаудан әрі аса алмайды. Олардың бойынан жасықтық, солқылдақтық, ымырашылдық жиі байқалады. Билік пен халық арасындағы мәселелерді реттеуде әлсіздік танытқан жалтақ адамдар. Ой еркіндігі отбасылық немесе асханалық батырлықпен шектеледі» – деп кінә тағуда.
Бүгінде әр азамат ел тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін алдындағы үлкен борышты жете сезініп, ерінбей еңбек ету, істі кәсіби дағды жауапкершілікпен жүзеге асыру, тәртіп, терең білім және ұлтжанды болу міндеті тұр.
Халық мұқтаждығын билікке жеткізу – зиялы қауымның басты міндеті. Қазіргі таңда жемқорлықтың алдын алуға айрықша басымдық берілген уақыт. Бүгінгі құндылықтардың шешуші «элементінің бірі – тізім». Тізімдер кабинетте құралады. Ол тізімге ілігудің жолы – коррупция. Арабтар елде билеуші көп болса, ол ел құлдырайды деген екен. Бізде билік «команда» дегенді тауып, биліктегілердің руы, туыстарына бағдаршамның жасыл көзі ашы-лып, жемқорлыққа жол ашылды. Партияға бөлініп, «сайлауда біз жеңдік деп уралау» жол алды. Олай бөліну – саяси қателік. Бүгінде сайлауға тізімдегілердің қанша пайызы қатысатыны белгілі. Кім кімнен жеңілді түсініксіз.
Қазақтың әлеуметтік-психологиялық жағдайының нашарлығы, ана тілінің жай-күйіне, денсаулық сақтау, білім беру деңгейіне көңілі толмауы, азып-тозуын түрлі саяси күштердің өз пайдаларына жаратуы елге қатер төндіреді.
Қазақтың маңдайына көп этникалық елде өмір сүруді тағдыр жазған. Елде ұлт өкілдері арасында ынтымақ және айрықша бір менталитет бұрыннан қалыптасқан. Біртұтас қоғамдастықты сақтап, бекіте түсу, мемлекет құру жолындағы қиындықтар халықты бір-біріне жақындастырды. Тәуелсіздігіміздің баянды болуына қазақ жауапты. Қазаққа қазақтың ғана жаны ашиды. Себебі, бұл – ата-бабамыз аманаттаған туған жеріміз, ал көптеген этностардың тарихи Отаны бар. Қазақ пен басқа этнос өкілдері арасында қақтығыстардың шығу тегі негізінен қазақ шенеуніктері қызмет бабын пайдаланып этнос өкіліне «көмектесіп» отыру салдарынан олар шенеуніктерді арқа тұтып жергілікті қарапайым адамды менсінбей, дандайсып кердең кеткеніне бірнеше рет куә де болдық. Елдімекенде этнос өкілдері мен қазақ арасында кейде бой алатын келіспеушіліктер, немесе, жол бойында болған автоқақтығыстары, мәдени қызметкерлер өмірі ешкімді қызықтырмайды. БАҚ үлгілі істерді, еңбек өнімділігін арттыру жолдарын, жоғары адамгершілікті, ұлттар достығын паш ететін жаңалықтарды бергені пайдалы.
Қазақстанның барша азаматтарының қазақ тілін білуі – елдің тұрақтылығы мен гүлденуінің кепілі, барлық этносты өзара жақындастырады. Қоғамда қазақ тілі тұрмыс саласын ғана иемденуі қынжылтпай қоймайды. Елдегі ұжым, кәсіпорын, мекемеде, қызмет көрсету орын-дарында мемлекеттік тілді қолдануды талап ету, оны қолдану – қажеттілік. Туған тіл мен мәдениетті сақтау, билікке араласу сияқты маңызды мәселелер көбіне жергілікті биліктің ерік жігері мен қалауына тәуелді болып қалды. Кәдімгі үй ішінен үй тұрғызғанмен бірдей ассамблея идеясы әр этностың этникалық тұрғыдан оқшаулануына әкеліп соғуы қазақ тілінің қоғамдағы ролін төмендетіп жіберді. Мемлекеттік тілді үйрену балабақша, мектептен бастайық деген жоспар да іске толық аспауда. Білім ошақтарында 47 пайыз орыс тілінде сабақ жүргізіледі. Жоғарғы оқу орны, балабақшада да бұл көрсеткіш мәз емес. 3 миллион оқушыға 9 тілде оқулық шығаруға мемлекет қаражат жұмсап, ұлттық экономиканың дамуына кері әсерін тигізіп келеді. 1923 жылы Түркия Президенті Мұстафа Кемал Ататүрк елде тұратын 78 ұлт өкілдеріне бір тілде сөйлеуге шақырған ұсынысын Қазақстанда да қолданып, мектеп оқулықтарын бір тілде шығаруға 2040 жылға дейін бағдарлама қабылдауды батыл ойластыру керек. Орыс тілді тұрғын жоқ елдімекенде 1 сыныпқа оқушы орыс бөліміне қабылдауды тоқтату сол мектепте оқу сапасын көтеруге жол ашады.
Зиялы қауымның негізгі ерекшелігі – ой еңбегі. Өзі өмір сүретін кезеңнің ауыртпалығын молынан көрген соған жауап іздейтін зиялы қауым. Әрі билікке сырттан қарайды. Өз дәйегін келтіреді. Маңызды мәселелерге үн қатып, халық атынан сөйлеп, оған өз айтқанын жеткізетін адам.
Билік еркін зиялы қауымның ашық пікірсайыс алаңын қалыптастыруға мүдделі емес. Сондықтан да әкімдердің жылда халық алдында беретін есебі тоқтады. Ашық пікір сайыс алаңы тұрақтылыққа кедергі келтіреді. Ел тыныш болсын деген ойды ұстанады. Тұрақтылық жағдайында қоғам өз жеткен құндылығын сақтап қалуға тырысады және оған арқа сүйейді. Ал тұралау – тоталитарлық қоғамға тән құбылыс. Тұралауды тұрақтылық деп түсінетін, ұлтшылдықты фашизмге теңестірген қоғамда зиялы қауымның үні керек. Ол үн халықтың саяси мәдениетін қалыптастыруда, өркениетті елдер қатарына қосылуына қажет. Зиялылық ұғымы ұлтқа деген көзқарасына орай бағалануы тиіс. Пиғылы оң – зиялы, абырой әкеледі, пиғылы теріс – зиянды. «Ұлы адам өз ескерткішінің тұғырын орнатады, мүсінін болашақ соғады» деген В.Гюго.
Ел басшысы Жолдауында зиялы қауымға жастарды тәрбиелеуде алдыңғы қатарда болуды сұрады. Ақсақалдар алқасында, қоғамдастық жұмысына белсене араласатын үлкендерді бөліп-жарып атау дұрыс болмас. Олардың көбі жоғары білімді, түрлі салада еңбек еткен, ұтқыр ойды тәрбиеге ұластыра алған, өзіндік ойы, пікірі бар адамар. Ауыл тіршілігінде көше тазалығынан бастап, маусымдық шаруашылық жұмыстарды реттеп, түрлі іс-шараларды өткізуге мұрындық болып, тәрбие жұмысында ақыл-кеңес беріп, тәртіпке шақырып отырады. Кейінгі кезде жиындарға қатыспай жүргенінің себебі неде? Жиындарда көтерілген мәселелердің шешілуіне байланысты. Қоғамдастықтың қоғамдық ұйым дейтін статусы да, дербестігі де жоқ. Өз қалауымен жиын өткізуге, мәселеге қатысты адамдарды жинауға құқығы жоқ, белгілі бір мерзімге өз басшысын сайлай алмайды. Тұрғындардың маңызды шешімдерді қабылдауға белсенді түрде қатысуы, басым міндеттерді айқындау, шешімдер қабылдау, олардың орындалуы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға, ұйымдық, экономикалық және қаржы мәселесін шешуде нақты құқығы туралы, ауыл әкімінің тұрғындарға есептілігін реттейтін нормативтік бір құжат жоқ.
Әр ауылда тұрғындар жиынында ауылдық кеңес құрып, басқару органы сайланса, зиялылардың, белсендінің белсенділігін арттыруға жол ашылады. Халық сайлаған өзін-өзі басқару органы қоғамдастықтың өз ауылының көшесіне атау беріп, оны облыс бекітуі, оған сенімнің болмағаны ма?
Ауылға еркіндік бермеу – бұрынғы стереотип. Ауылда ардагерлердің мемлекеттік басқару жүйесіне араласуын ұйымдастыру – халық пен билік арасындағы алтын көпірді орнатумен тең. Жергілікті тұрғындардың ауыл экономикасы дамуына, тәртіп, жастарды тәрбиелеуде, күнделікті ауыл тіршілігі проблемаларын шешуге араласуы ауыл әкімі жұмысына да үлкен көмек болатынын ескеру керек.
Меніңше, халықты жақсыға үндеу, тәуелсіздікті береке бірлік, тұрақтылық арқылы сақтау, оған қызмет жасау жастарымыздың алған тағылымына, ұстанған адамгершілік бағытына, халқымызға тән тәлім-тәрбиелік қасиеттерді бойларына сіңіруіне байланысты. Оның аясына ұлттық мүдде, рухани жаңғыру, тілге, ділге адалдық, отансүйгіштік, елдік патриотизм кіреді. Халықтық құндылықтарымызды сақтап дамытудың басты қайнар көзінің бірі – тәрбие. Сайып келгенде, тәрбие жұмыстарына зиялы қауымның потенциалын пайдалануға күш салу керек. Бүгінде ішкі саясат, мәдени қызметкерлерден асаба, әншілер әлдеқайда жастарды ұйытып көңілдерін көтеруде. Ауыл белсенділеріне қосылып, тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастырып, халықпен етене араласу билікке көзқарасты өзгертеді, нәтижесі де оң болмақ.
Мемлекет басшысы идеологиялық қызметкерлерге білім, тәжірибе, ой ұшқырлығы, инициатива жетіспейтінін айтып, ел болашағына әсер ететін әрбір мәселеден шет қалмауға шақырды емес пе?
Сондықтан өткізілуге жоспарлаған әрбір іс-шараны науқаншылыққа,шоуға айналдырмай, мағыналы, тәрбиелік мәні қатысушыға бір ой салатындай деңгейде ұйымдастырса, оған бөлінген қомақты бюджет қаржысы құмға құйған судай болмайды, нәтижесін береді.
Аудандық ақсақалдар кеңесі өңір әкімі аппаратының бөлімдерімен бірігіп, құқық қорғау орган қызметкерлерін араластырып, қоғамдастық, ақсақалдар алқасы жұмыстарын жақсарту үшін аудан көлемінде Кеңес құрып, ауылдық ақсақалдар алқасының төрағаларымен ақылдасып, тәжірибе алмасып, жұмысты жандандырып отыруды қолға алу керек. Дәстүрлі сабақтастық жағдайында, ұрпақтар арасындағы рухани байланыстар негізінде жүріп жатса, оның ықпалы үлкен, әсері арта түседі Біріншіден, белсенділер басы қосылып, алдағы жұмыстарына бағыт-бағдар алады, тәжірибе алмасады, үйренеді. Екіншіден, жастар шыңдалып үлгі алады, алдағы уақытта ағалар ісін жалғастыруға дайын болады. Аудан көлемінде жағдай қалай болып жатқанынан хабардар болып отырады. Осындай іс-шаралар өткізу барысында зиялы қауым өзін-өзі танытады.
Нұрлан ЕРДӘУЛЕТҰЛЫ, зейнеткер, Шелек ауылы.
