Бала – өмірдің мәні. Ұлттың келешегі де – бала. Әр отбасының бақыты осы бір кішкентай ғана сәбидің күлкісіне тікелей байланысты екені рас. Алайда, қазіргі қоғамда ерекше балалар саны артып келеді, оған не себеп? Соңғы уақытта балалар арасында психикалық дамудың тежелуі, кеш дамуы, тілдің кеш шығуы жиілеп барады. «Балалы үй – базар» деген қазақ, бала – адамның бауыр еті екенін ежелден айтып келеді. Өмірдегі ең үлкен бақыт та, байлық та – бала деген сөздерді де жиі естіп келеміз. Ал сол бауыр етің, балаңның ауырғанын көру – ата-ана үшін үлкен қасірет. Қазіргі таңда, ерекше балалар қатары көбеюде. Ең өкініштісі, медицина саласында ерекше балаларға арналған нақты дәрі-дәрмек жоқ. Бұл індетпен қалай күресеміз?
Адамзат тарихында әрқашан сөйлеу мен ойлау қабілеті кеш дамитын балалар болған. XX ғасырдың ортасынан бастап, психология мен логопедия дамыған кезде балалардың дамуын зерттеу тереңдей түсті. Ал Кеңес одағында 1950-1960 жылдардан бастап сөйлеу және психикалық даму бұзылыстары бар балалар арнайы бақылана бастады. Сол уақыттан бастап ЗПРР (задержка психо-речевого развития) термині медицина мен дефектологияға енді. 1990 жылдары бұл диагноз балаларда жиі қойылып, арнайы түзету орталықтары ашыла бастады.
Ерекше бала деп – бұл дамуында ерекшелігі бар, яғни басқа балалардан физикалық, психологиялық, интеллектуалдық жағынан айырмашылығы бар балаларды айтамыз. Олар: аутизм спектріндегі, есту немесе көру қабілеті бұзылған, даун синдромы бар, церебралды сал ауруы барлар, оқу мен мінез-құлқында қиындықтары бар, психо-сөйлеу дамуы кешеуілдеген (зпрр) балалар. Мұндай балалар ерекше қамқорлық пен төзімді қажет етеді. Ал қоғам оған дайын ба?
Әр бала – бір әлем. Жаңа туған сәби анасының құшағына еніп, «өмір» дейтін әлемнің есігін ашады. 9 ай, 9 күн асыға күтіп, толғатып, босанған ана баласының бейнесіне емірене қарағанда – уақыт тоқтап қалғандай сезімге бөленіп, анасына баладан, балаға анадан басқа ешкім керегі жоқ боп қалатыны, қандай ұлы сезімдердің бірі десеңші! Осындай махаббатқа шыр етіп дүниеге есігін ашқан әр сәби бөленері белгілі. Бірақ уақыт өте келе, баланың денсаулығында кінәрат барын есту – ана үшін қайғы. Әрине, қолдан келсе ешбір ана мен сәби қиналмайтындай етуші еді, бірақ ондай құдіретті күш адамда қайдан болсын?!
Елімізде ерекше балаларға деген түрлі пікірлердің бар екені де өтірік емес. Ерекше баланы тәрбиелеп отырған ата-ана қоғамның біртүрлі көзқарасына тап болады. Саябақта, қоғамдық орындарда, асханалар мен аурухналарда ерекше балаға шұқшия қарайтындар да жоқ емес. Бұл тұста мәселе, қоғам – ерекше балалардың ауру емес екенін түсіне білуі керек.
Соңғы жылдары елімізде инклюзивті білім беру жүйесі енгізіліп, балабақшалар мен мектептерде ерекше балаларға жағдай жасалып келеді. Ал ата-аналар мен ұстаздар, арнайы мамандар ерекше балалармен қалай жұмыс жасау керектігін арнайы мамандардан үйреніп жатқаны қуантады. Ендігі кезекте ерекше балалар қатарында зпрр диагнозы бар балалар туралы сөз етпекпіз.
ЗПРР – психо-сөйлеу дамуының кешеуілдеуі бар балалар. Олар сөздік қоры аз, түсінігі қалыптаспаған, әлеуметтік қарым-қатынасқа түсе алмайтын, сөйлем құрастыра алмайтын балалар. Яғни, бұл балалар – ауру емес. Тек түрлі себептерге байланыс-ты тілі кеш шығып жатқан балалар. Статистикаға сүйенсек, әр туылатын 80 баланың төртеуіне аталған диагноз қойылады екен. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, соңғы бес жылда балалар арасында психикалық дамудың бұзылу көрсеткіштері біршама өскен. Мәселен, 2019 жылы 6706 бала тіркелсе, 2023 жылы бұл сан 10945-ке таяған. Сөйлеу дамуының кешігуіне негізгі себептер: жүктілік немесе босану кезіндегі асқыну, жұқпалы ауру, жарақаттың салдары айтарлықтай зиянды әсерін тигізеді. Сондықтан гентикалық анықталған даму бұзылыстары, неврологиялық психиатриялық аурулары бар балалардың даму ерекшеліктері сөйлеу дамуының кешігуіне әкеліп соғады. Ал дәл қазіргі уақыттағы әсер ететін ең негізгі факторының бірі – баланың шамадан тыс ұялы телефон немесе гаджет пайдаланып, мультфильм, түрлі зиянды ойындар ойнауы болып отыр. Расында қазір екінің бірінің қолында ұялы телефон. Тіпті 1 жастағы баланың өзі ұялы телефондағы батырмаларды басып, пайдалануды тез үйреніп алады. Кейбір ата-аналар құлағының тыныштығы үшін баласына телефон беріп қоятыны өтірік емес. Бұның соңы тәуелділікке әкеледі. Зейіннің тұрақсыздығы, баланың бір орында отыра алмауы, смартфон берсең ғана тынышталуы, бермесең тамақ ішпеуі тәуелді екенін көрсетеді. Таңнан кешке дейін телефонға телмірген балада ешқандай байланыс, даму, қозғалыс болмайтыны анық.
ЗПРР баланы бірден білу мүмкін емес. Себебі әдетте мұндай балалар 1,5 жасқа дейін қалыпты дамиды. Ал кейін бала атына қарамай, өте белсенді, ойыншықтарды бір қатарға жинай бастауы – ЗПРР-дің белгілері. Тамақты талғап жейтін, сөйлем айтпайтын, үлкен дәреті тұрақсыз, түсінігі қалыптаспаған бала – қатарластарынан қалмай, қалыпқа келуі үшін түзету орталықтарына баруы керек. ЗПРР-ді көп ата-ана бірден байқамай, уақыт өлтіріп алып жатқандары бар. Баяғы біздің қазақ: «Ой, біздің бала 6 жасында сөйлеген. Әлі-ақ сөйлеп кетеді»,– деп бала 7-8 жастан асқанда ғана, бірнәрсе дұрыс еместігін байқап, байбалам салады. Кейбір ата-ана қазақы емге жүгінеді. Ежелден келе жатқан ырымды да қолданады. Қойдың ішегіне баланың басын салып, ауа өткізбейтіндей етіп буып, «қорыққаннан сөйлеуі мүмкін» деген наным-сеніммен баланы ішекпен буындырады. Бұл тәсіл медицина қызметкерлерінің айтуынша өте қауіпті. Онсызда психикасы тұрақсыз баланы, буындыру баланы одан сайын стресске түсіреді. Оның үстіне бұл жай ғана ырым, нақты дәлелденген ғылыми негізі жоқ.
Сондықтан баланы медицина көмегімен қалыпқа келтіру – ең дұрыс шешімдердің бірі. Баланың тілін шығару үшін алдымен толыққанды медициналық сараптамадан өткізу керек. Бала үлкен дәретке тұрақты бармайтын болғандықтан, оның асқазан ішек жолдарын қалыпқа келтіру қажет. Сараптама нәтижесіне сай, бала арнайы дәрумендерді ішеді. Кейін бала невропотологтың көмегіне жүгінеді. Маман баланың ми қыртыстарына талдау жасап, сөйлеуге қатысы бар жасушаларды ашуға массаж бен бассейнге жолдама береді. Бала суға шомылған сайын, оның миына жеткілікті мөлшерде ауа барып, тыныс алуы жеңілдейді. Оның үстіне су – тазартқыш құрал болғандықтан, баланың бойына энергия береді. Ал массаж баланың миы дұрыс жұмыс істеуіне жақсы әсер етеді. Баланың сөйлеуі үшін логопед маманы диагностика жасап, артикуляциялық жаттығулар арқылы ерін, тіл, жақты қимылдатуды үйретеді. Аталған емдердің барлығы дерлік шыдам мен уақытты талап етеді. Сондықтан ата-ана балаға қолдау көрсеткені аса маңызды. Баланы дамытуға қоршаған ортасы, балабақшадағы балалармен араласуы, ата-анамен өткізілген уақыты әсер етеді.
Ата-ана үшін баласының «анашым», «әке» деген сөздерін есту – бақыт. Ал ЗПРР балалар үшін бұл сөздер уақыт пен арнайы мамандардың еңбегі арқылы келетін жетістік. Осы бір қиын жолда әке де, ана да төзімділік танытып, баланың ерік-жігерін арттыруы қажет. Түсінік қалыптастыру үшін ата-ана бар міндетті тек мамандарға ысыруы мүмкін. Бұл дұрыс емес. Маманның көмегінен бөлек, ата-ана баламен көп сөйлесіп, дамытуға арналған ойындар ойнауы керек.
Алайда, қазіргі таңда балалардың кеш сөйлеуіне байланысты дамыту орталықтарының саны артты. Бірақ кейде бұл – нағыз бизнестің көзі ме деп те қаласың. Өйткені, балаға қажет емдердің барлығы дерлік күніне 35– мыңмен -60– мыңның көлемінде. Әрине, ата-ана баласын қатарына қосу үшін бар тапқан таянғанын береді. Алайда, бір күндік ем шамамен 35 мың теңге болса, 10 күндік ем 350 мың теңгені құрайды. Одан бөлек балаға арнайы логопед пен дефектолог мамандар көмегі керек. Ол шамамен 80 мың теңге десек, бассейннің бір айлық уақыты 25 мың теңге, оған қоса дәрумендерді есептей беріңіз. Әлі сөйлемеген бала арнайы балабақшаға барады. Ол шамамен 75-90мың теңге. Сонда ЗПРР баланың бір айлық емі – 550 мың теңге. Бұл есепке баланың жейтін тамағы мен киімі кірген жоқ. Сонда ата-ана бір балаға айына 550 мың теңге жаратса, қалған балаларын қалай асырайды? Кейде бір отбасында екі бала ЗПРР болуы да мүмкін. Бұндай жағдайда ата-ана не істеуі керек? Баланың сөйлемеуінен анасын кінәлап, отбасынан безіп кеткен еркектер қаншама? Сонда жауапкершілік тек ананың мойнында ма? Баланың сөйлемеуіне түрлі себептер барын біле тұра, тек анасын кінәлау – нағыз надандық.
Жоғарыда атап өткендей, баланы ақылы емге апару – ата-ананың қалтасын біршама жұқартары анық. Ең бастысы нәтиже болса болғаны. Дегенмен ақылы орталықтардың да бағасы қадағаланса деген ой келеді. Өйткені мемлекеттік емес, жеке кәсіпкерлердің ашқан түзету орталықтарының бағасы әртүрлі. Барлығының мақсаты бір – баланың тілін шығару. Сондай-ақ еліміздегі тегін түзету орталықтары бар екенін де айта кету керек. Мемлекет қаржыландыратын түзету орталықтарында дефектолог, логопед, невролог, сенсор-реабитолог мамандары қызмет етеді. Орталықтарда тек түзету емес, психикалық, когнитивтік, сенсорлық, эмоционалдық дамуға арналған кешенді бағдарламалар қарастырылған. Иә, мұндай орталықтардың болғаны жақсы. Бірақ осы тұста да тағы бір мәселеге тап боламыз. Ол дамыту орталықтарына деген кезектің көптігінде. Мәселен, ЗПРР бала тез сөйлеуі үшін әр 3 ай сайын емге баруы керек. Дамыту орталығындағы ұзын-сонар кезектің салдарынан бала әр 6 ай сайын ғана ем ала алады. Қалған жарты жылда ақылы орталықтарға баруға мәжбүр. Оған бармаса, уақыт өтіп, баланың дамуында «тежелу» байқалады. ЗПРР бала үнемі түзету және дамыту үстінде болуы керек. Сол үшін бұл мәселенің де шешімін табу маңызды. Жалғызбасты аналар мен жағдайы төмен отбасылардың ақылы орталықтарға баратын мүмкіндігі жоқ. Ал ол балалар – елдің келешегі. Егер мемлекет сау ұрпақтың көбейгенін қаласа, осы бір мәселелермен күресу жолдарын да қарастыруы қажет. Себебі, бүгінгі бала – болашақ мұаргер. Ел билейтін көсем де, суырып салма ақын да, аяулы ұстаз да, ғалым да, дәрігер де – баладан басталады. Кішкентай бүлдіршіннің сөйлеуі кешеуілдеп жатса, бұл – ұялатын емес, жедел әрекет ететін кез. Уақытында көрсетілген көмек баланың ертеңіне жол ашады. Ешбір бала өз дамуы тежеліп жатқаны үшін кінәлі емес. «Әрекетке – береке» екенін естен шығармаған жөн.
Жанерке САТЫБАЛДЫ.
