«Республикалық референдум туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына

өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы

1-бап. «Республикалық референдум туралы» 1995 жылғы 2 қарашадағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына мынадай өзгерістер мен толықтыру енгізілсін:

1) 3-баптың 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:

«2) мемлекеттің тəуелсіздігін, Республиканың бiртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, оны басқару нысанын, Республика қызметінің түбегейлі қағидаттарын өзгерту;»;

2) 28-бапта:

1-тармақтың 3) тармақшасындағы «сызылып тасталмаған» деген сөздер «белгіленбеген» деген сөзбен ауыстырылсын;

2-тармақтағы «сызылып тасталған» деген сөздер «белгіленген» деген сөзбен ауыстырылсын;

3) 29-бап мынадай мазмұндағы екінші бөлікпен толықтырылсын: «Азамат дауыс берген кезде өзі дауыс беретін жауап нұсқасының оң жағындағы бос шаршыға кез келген белгіні қояды.».

2-бап. Осы Конституциялық заң алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Президенті Қ.ТОҚАЕВ

Нұр-Сұлтан, Ақорда, 2022 жылғы 5 мамыр

№ 119-VІI ҚРЗ

2022 жылғы 5 маусымда республикалық референдум өткізу туралы

Қазақстан Республикасы Конституцияның 91-бабының 1-тармағына және «Республикалық референдум туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 18-бабына сәйкес ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. 2022 жылғы 5 маусымда республикалық рефе-рендум өткiзiлсiн.
2. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы «2022 жылғы 6 мамырда бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасында баяндалған Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайсыз ба?» деген тұжырымдағы сауал қойылып, республикалық референдумға шығарылсын.
3. Осы Жарлық және «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы 2022 жылғы 6 мамырда бұқаралық ақпарат құралдарында ресми түрде жариялансын.
4. Республикалық референдумды ұйымдастыру мен өткiзу Референдумның орталық комиссиясының қызметiн атқаратын Орталық сайлау комиссиясына, сондай-ақ референдумның аумақтық және учаскелiк комиссияларының қызметiн атқаратын аумақтық және учаскелiк сайлау комиссияларына жүктелсiн.
5. Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясымен, Қазақстан Республикасының басқа да орталық мемлекеттік органдарымен және жергілікті атқарушы органдарымен бірлесіп, республикалық референдумды ұйымдастыру мен өткізу жөнінде қажетті шаралар қабылдасын.
6. Осы Жарлық жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

 Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаев

Нұр-Сұлтан, Ақорда, 2022 жылғы 5 мамыр

№ 888

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ата Заңға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар жобасы бойынша биылғы 5 маусымда республикалық референдум өткізу туралы Жарлыққа қол қойды.

Конституциялық реформа – Прези­дент­тің наурыз айындағы Қазақстан халқына Жолдауында айтылған саяси реформалар бағ­дар­ламасын жүзеге асыру үшін қол­ға алынған маңызды іс-шара.

Конституциялық түзетулер жобасы азаматтардың сұранысына негізделген және бүкіл қоғамның мүддесі үшін жүзеге асырылмақ. Ата Заңға енгізілетін өзгерістер мен то­лық­тырулар жобасын белгілі заң­­гер-құқықтанушылар және конс­­титуциялық құқық саласы­ның ма­мандары әзірледі. Оған Конс­ти­туциялық Кеңес оң бағасын берді.

Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың бәрі өзара байланысты және бір мақсатты көздейді. Атап айтқанда, мынадай үдерістерге құқықтық негіз қалыптастыруға арналған:

1. Суперпрезиденттік бас­қару үлгісі­нен президенттік респуб­ликаға түбегейлі көшу;
2. Бірқатар билік өкілеттігін қайта бөлу;
3. Парламенттің рөлін күшей­тіп, мәртебесін арттыру;
4. Елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейту;
5. Азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіру.

«Қазақстан Республикасының Консти­ту­циясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы республи­калық баспасөзде 6 мамыр күні ресми түрде жарияланды.

Конституцияның қазіргі және жаңа нұсқаларының айыр­машы­лығын түсіну, ұсынылып отырған көптеген түзетудің байыбына бару мұндай істен хабары аз адам үшін қиындық туғызатыны анық.

Сондықтан жұртқа ұғынықты болу үшін бұл түзетулер Ата Заңның нақты баптары мен тар­мақ­тары көрсетілген бірнеше бөлікке бөлінген.

Суперпрезиденттік басқару үл­гісінен президенттік респуб­ликаға түбегейлі көшу

Конституциялық реформа билік тармақ­тары арасындағы қарым-қатынас­тың тепе-теңді­гін және оңтайлы болуын қалыптас­тырады. Сондай-ақ президенттік институттың барынша дербес болуын қамтамасыз етеді.

Ата Заңымыздың 43-бабына 3-тар­мақ қосылады. Онда Қазақ­стан Рес­пуб­ли­касының Прези­денті өз өкілеттік­терін жүзеге асыру кезеңінде саяси партия­да бол­мауға тиіс деп көрсетіледі. Осы логи­каға сәйкес Конституция­лық Сот­тың, Жоғар­­ғы Соттың және өзге де сот­тар­дың төр­аға­лары мен судья­ларына, Орта­лық сайлау ко­­мис­­­сиясының, Жоғары ауди­тор­лық па­ла­тасының төрағалары мен мүшелері­не де осындай тыйым салынады (Конститу­ция­ның 23-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы). Соның нәтижесінде саяси бәсеке артып, барлық саяси партияны дамытуға бірдей жағдай қалыптасады, дербес әрі әділ шешім қабылдауға жол ашылады.

Мемлекет басшысы барлық азамат­қа тең мүмкіндік берілуі­нің мызғы­мас кепілі болуға тиіс. Сол себепті Консти­туцияның 43-бабына 4-тармақ қосылады. Онда «Президенттің жақын туыс­тары мемлекеттік саяси қыз­метші­лердің, квази­мемлекеттік сектор субъектілері басшы­ларының қызметтерін атқаруға қақысы жоқ» деп көрсетіледі.

Жұмыс тобы мүшелерінің ұсы­нысы бойынша Тұңғыш Пре­зи­денттің Президент лауазымы­на қатарынан екі реттен көп сай­лануына мүмкіндік беретін бап­тың (Конституцияның 42-бабы 5-тармағының жаңа редак­циясы), сондай-ақ Тұңғыш Пре­зи­денттің мәртебесі мен өкілет­тіктері Конс­титуциямен және конс­титу­циялық заңмен айқында­ла­тыны туралы 46-баптың 4-тармағы Ата Заңнан алынып тасталмақ.

Конституцияның 91-бабынан Тұңғыш Прези­денттің тәуелсіз Қазақстанның негі­зін салушы деген мәртебесі туралы нор­ма алынып тасталады (Конституция­ның 91-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Конституциялық реформаның нәти­жесінде тиісті аумақтағы ахуал­ға жауапты жер­гілікті өкілді және атқарушы орган­дардың жер­гілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару өкілеттіктері кеңейеді.

Жобада Президенттің облыстар, рес­пуб­ликалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін жоятыны не қол­данылуын толық немесе ішін­ара тоқтата тұратыны тура­лы құзыретін жою көзделген (Конс­титуцияның 44-бабы 3) тармақ­шасының жаңа редакциясы).

Сондай-ақ Президенттің аудан, қала, ауылдық округ әкім­дерін лауазымынан босату туралы құзыретін алып тастау көзделген (Конституцияның 87-бабы 4-тар­мағының жаңа редакциясы).

Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің құзыретке ие болу тәртібі де едәуір өзгереді.

Конституцияның 87-бабы 4-тармағы­ның жаңа редакциясына сәйкес енді олар­ды Президент облыс аумағында орналас­қан мәслихат депутаттарының немесе респуб­ликалық маңызы бар қа­лалардың және астананың мәс­лихат депутаттарының келісі­мімен тағайындайды.

Бұл ретте Мемлекет басшысы кемінде екі кандидатура ұсы­нып, дауысқа салады. Дауыс беру­ге қатысқан депутаттардың көпші­лігінің дауысына ие болған кандидат келісім алған болып саналады.

Осылайша, жергілікті билікке қатыс­ты Президенттің өкілеттігі азайып, ол мәслихаттардың рөлін айтарлықтай арттыру арқылы өңірлік деңгейдегі әкімдер­дің қолына жинақталады.

Бірқатар билік өкілеттігін қайта бөлу

Сенаттағы Президент квота­сы­ның саны 15-тен 10 депутатқа дейін азаяды. Оның бесеуін Қазақстан халқы Ассам­блея­сы ұсынады (Конституцияның 50-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Сенаттың өкілеттігі бірқатар құқық­тармен толығады. Атап айтқан­да, Сенат Президент енгізетін Конститу­ция­лық Соттың және Жоғары Сот Кеңесі­нің төрағалары лауазымына канди­дат­тарды келісу құқығына ие болады (Конс­титу­цияның 44-бабы 4) тармақшасының, 55-бабы 2) тармақшасының және 82-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы).

Жалпы, Конституциялық Сот (қазіргі Конституциялық Кеңестің орнына) құру арқылы конституциялық бақылау жасау институты жаңғыртылады.

Конституциялық Сот 11 судьядан тұрады (қазіргі Консти­туциялық Кеңестің 7 мүшесі бар).

Конституциялық Соттың құрамы мы­на­дай тәсілмен жасақ­тала­ды: 6 судьяны Пар­ламент (Мәжі­ліс пен Сенаттың әр­қай­сы­сы 3 судьядан), 4 судьяны Пре­зидент тағайындайды. Консти­ту­ция­­лық Сот­тың төрағасын жоға­ры­­да айтыл­ған­дай Сенат­тың келісі­мі­мен Президент таға­­­йын­­дайды (Конс­титуцияның 57-бабы 1) тар­мақшасының, 58-бабы 3-тар­мағы 7-тармақшасының және 71-бабының жаңа редакциясы).

Республикалық бюджеттің атқары­луын бақылау жөніндегі есеп комитеті Жоғары аудиторлық палата болып өзгере­ді. Оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының алдында есеп береді (Конс­титуцияның 53-бабы 2) тармақ­шасы­ның жаңа редакциясы, 56-бабы 1-тар­мағындағы 3-1) жаңа тармақшасы).

«Мемлекеттік хатшы» инс­титуты «Мемлекеттік кеңесші» инс­титуты болып өзгереді (Конс­титуцияның 44-бабы 19-тар­мақшасының жаңа редакциясы). Ол Мемлекет басшысына ұсы­ныстар мен ұсынымдар әзір­леумен айналысады.

Парламенттің рөлін күшейтіп, мәртебесін арттыру

Конституциялық реформаның нәти­жесінде биліктің заң шығару­шы тармағы айтарлықтай өзгереді. Соның арқасында Парламенттің және оның палаталарының рөлі едәуір күшейіп, мәртебесі артады.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, Пре­зи­дент Конституциялық Сот­тың және Жоғары сот Кеңесінің төр­ағаларын таға­йын­дау үшін Сенат­тың келісімін ала­ды. Сондай-ақ Президент Сенатқа 15 емес, 10 де­путат тағайындайтынын айт­тық. Оның 5-еуі Қазақстан халқы Ассам­блея­сы­ның ұсынысы бо­йын­­ша тағайын­далады (Конс­ти­туцияның 50-бабы 2-тар­мағының жаңа редакциясы).

Осы орайда Қазақстан халқы Ассам­б­леясының Мәжілістегі кво­тасы Сенатқа беріледі. Оның саны 9-дан 5 депу­татқа қысқа­рады. Соған сәйкес Мәжіліс депутат­тары­­ның жалпы саны 107-ден 98-ге азаяды (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының жаңа редакциясы).

Мәжіліс депутаттары аралас сайлау жүйесімен, яғни про­по­р­­ционалды және мажоритар­лы жүйе бойынша сайланады (Конс­титуцияның 50-бабы 3-тар­мағының жаңа редакциясы). Аралас сайлау жүйесі барлық азамат­тың құқықтарын толық сақ­­тауға, сайлаушылардың мүдде­сін қор­ғауға мүмкіндік береді.

Сайлаушылардың бір мандатты сайлау округі бойынша сайланған Мәжіліс депутат­тарынан мандатты кері қайтарып алу құқығы енгізіледі (Конституцияның 52-бабы 5-тармағының жаңа редакция­сы). Соның нәтижесінде демократия дәстүрлері нығая түседі, депутаттар мен сайлаушылардың арасында өзара жауапкершілік пен сенімге негізделген жаңа саяси мәдениет қалыптасады.

Мәжілістің құзыреті кеңейіп, рес­публикалық бюджеттің ат­қарылу сапасына парламенттік бақылау күшейеді. Ол үшін, бұған дейін айтқанымыздай, Респуб­ликалық бюджеттің атқарылуын бақы­лау жөніндегі есеп комитеті Жо­ғары аудиторлық палата болып қайта құры­лады. Оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының ал­дын­да есеп береді (Конституцияның 53-бабы 2-тармақшасының жаңа редакция­сы, 56-бабы 1-тармағының 3-1) жаңа тар­мақ­шасы). Бұл Мәжі­лістің және жалпы Парла­менттің мәртебесін одан әрі күшейте түседі.

Саяси жүйеде тепе-теңдік және теже­мелік тетіктерді нығайту және заң шығару жұ­мы­сын оң­тайландыру мақ­сатында Мәжі­ліске заңдарды қабыл­­дау (бұрын заң жобаларын қара­ған және мақұлдаған), ал Сенатқа заң­дарды мақұлдау не мақұл­дамау (бұрын заңдарды қабылдаған) құзы­реті бері­леді (Конституцияның 61-бабы 4 және 5-тар­мақтарының және 62-бабы 5-тар­мағының жаңа редакциясы).

Парламент конституциялық заңдарды Палаталардың бірлескен отырысында, кемінде екі оқы­лым­да қабылдайтын болады (Конс­титуцияның 53-бабының жаңа редакциясы).

Айрықша қажеттілік туындаса, заң­дарды жедел қабылдау тәртібі енгізіледі. Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті сақтауға, елдің экономикалық қауіп­сіздігіне қатер төндіретін жағ­дайларға жедел ден қою мақ­сатында Үкіметтің заң шығару баста­масы арқылы енгізілетін заң жобалары Парламент Палата­ларының бірлескен отырысында шұғыл қаралады. Бұл заң жобаларын қарау кезінде Үкімет заң күші бар уақытша құқықтық-нормативтік актілер қабылдай алады (Конституцияның 61-бабы 2 және 3-тармақтарын толықтыру).

Бұл тәсіл елге төнген қауіп-қатердің бетін қайтару үшін билік тармақтарының бірлес­кен әрі шұғыл жұмысын үйлес­тіруге қажет. Оны қалыпты, күн­де­лікті жұмыс барысында қол­дану­ға болмайды. Бұл үдеріс Пар­ламент депутаттары мен Үкі­мет мүшелерінің өзара жауапкер­шілікке негізделген қарым-қаты­насы арқылы іске асады.

Елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейту

Негізгі Заңда жер және жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жан­уарлар дүниесі, басқа да таби­ғи ресурстар халыққа тиесілі екені жайындағы норма нақты және кесімді түрде бекітілген. Мен­шік құқығын халықтың атынан мемлекет жүзеге асырады (Конс­титуцияның 1-бабы 2-тар­мағының жаңа редакциясы).

Жоғарыда айтылғандай, Мәжі­ліс депутаттарын аралас сайлау жүйесімен: біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағында пропорционалды жүйе бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайлау ұсынылады (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының және 51-бабы 1-тармағының жаңа редакциясы). Сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланған Мәжі­ліс депутаттарының мандатын кері қайтарып алу мүмкіндігі пайда болады (Конституцияның 52-бабы 5-тармағының жаңа редакциясы).

Облыстардың, республикалық маңы­зы бар қалалардың және астананың әкім­дерін Прези­дент өңірдің (қаланың) мәс­ли­хат­тарының барлық депутаттың келі­сі­мімен және баламалы негіз­де (кемін­де екі кандидатура ұсыны­лады) тағайын­дайтын болады (Конституцияның 87-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы). Осылайша, белгілі бір өңірдің дамуына жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратын мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару ісіне берілетін кепілдік нығая түседі.

Азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіру

Жоғарыда баяндағанымыздай, Конс­ти­туциялық Кеңес Консти­туция­­лық Сот болып қайта құры­лады. Конституциялық Сот аза­мат­тардың өтініштері бойынша олардың Конституцияда бекі­тіл­ген құқықтары мен бостан­дық­тарына тікелей қатысты Қазақ­стан Республикасының нор­­мативтік-құқықтық актілерінің Рес­пуб­­лика Конституциясына сәйкес­тігін қарай­тын болады (Конс­титуцияның 71-74-бап­тарының жаңа редакциясы).

Өлім жазасын жою туралы шешім конституциялық дең­гейде түпкілікті бекі­тіледі (Конс­титу­цияның 15-бабы 2-тар­­мағының жаңа редакциясы).

Прокуратураның құзыреті, оның жасақ­талуы мен қызмет тәртібі Конс­титуциялық заңмен белгіленеді (Конс­титуцияның 83-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы). Бұл құқық қорғау қызметінің жүйелі жұмыс істеуін және заңда белгіленген тәртіпке сәйкес мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуын қада­ғалауды күшейтуге тиіс.

Конституцияның жаңа 83-1-бабы­ның нормалары Адам құқық­­тары жөнін­дегі уәкілге иммунитет береді. Ол азамат­тардың құқығы мен бостандығын қорғау кезінде қандай да бір өзге мем­лекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға тәуелді болмайды, ешкімге есеп бермейді. Ол өз жұмысында Конституциялық Сот­қа жүгіне алады. Адам құ­қық­тары жөніндегі уәкілдің құқық­тық мәртебесі мен қызметін ұйым­дастыру Конституциялық заң арқылы айқындалады.

Осылайша, конституциялық реформа азаматтардың елді басқару ісіне қатысу мүм­кіндігін арттырады және саяси үдеріс­терді шын мәнінде демократияландырады деп толық сеніммен айта аламыз.

Ерлан ҚАРИН,

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы.

Навигация по конституционным поправкам

Президент Касым-Жомарт Токаев подписал Указ о назначении на 5 июня республиканского референдума по проекту изменений и дополнений в Конституцию страны. Предстоящая конституционная реформа – важный шаг в реализации Президентской программы политических реформ, изложенной в его мартовском Послании народу Казахстана.

Проект изменений и дополнений в Конституцию разработан ведущими учеными-правоведами и конституцио­налистами и получил положительное заключение Конституционного совета. Проект конституционных поправок основан на запросах граждан и реализуется в интересах всего общества.

Все изменения и дополнения в Конституцию взаимосвязаны и подчинены единой цели – создать правовую базу для:

1. окончательного перехода от суперпрезидентской модели к президентской республике;

2. перераспределения ряда властных полномочий;

3. усиления роли и повышения статуса Парламента;

4. расширения участия населения в управлении страной;

5. усиления механизмов защиты прав граждан.

Проект Закона Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан» был официально опубликован в респуб­ликанских печатных СМИ 6 мая.

Для непосвященного человека возможно будет очень сложно сориентироваться в многочисленных поправках, увидеть разницу между старой и новой редакцией Конституции. Поэтому, для удобства ознакомления с этими поправками, они разбиты на крупные блоки вносимых изменений и дополнений, с указанием конкретных пунктов и статей Конституции.

Окончательный переход от суперпрезидентской модели к президентской республике

Конституционная реформа сформирует оптимальный баланс отношений между ветвями власти, обеспечит максимальную равноудаленность института президентства.

Статья 43 Конституции дополняется пунктом 3, который устанавливает, что Президент республики на период осуществления своих полномочий не должен состоять в политической партии. Исходя из этой же логики данный запрет распространен на председателей и судей Конституционного суда, Верховного суда и иных судов, председателей и членов Центральной избирательной комиссии, Высшей аудиторской палаты республики (новая редакция пункта 2 статьи 23 Конституции).

Результатом станет повышение политической конкуренции, создание равных условий для развития всех политических партий, самостоятельность и беспристрастность при принятии решений.

Глава государства должен выступать незыблемым гарантом равенства возможностей для всех граждан. Поэтому статья 43 Конституции дополняется пунктом 4, согласно которому близкие родственники Президента не вправе занимать должности политических государственных служащих, руководителей субъектов квазигосударственного сектора.

По предложению членов Рабочей группы исключаются нормы о праве Первого Президента избираться более двух раз подряд (новая редакция пунк­та 5 статьи 42 Конституции) и пункт 4 статьи 46 Конституции, гласивший, что статус и полномочия Первого Президента определяются Конституцией и конституционным законом.

Из статьи 91 Конституции исключается норма о статусе Первого Президента как Основателя независимого Казахстана­ (новая редакция пункта 2 статьи 91 Конституции).

Результатом конституционной реформы должно стать расширение полномочий местного государственного управления и самоуправления, осуществляемого местными представительными и исполнительными органами, ответственными за состояние дел на соответствующей территории.

Проектом предусмотрено исключение полномочий Президента по отмене либо приостановлению полностью или частично действия актов акимов областей, городов республиканского значения и столицы (новая редакция подпункта 3) статьи 44 Конституции).

Также предусматривается исключение полномочий Президента снимать с должностей акимов районов, городов, сельских округов (новая редакция пунк­та 4 статьи 87 Конституции).

Существенно меняется порядок обретения полномочий акимами областей, городов республиканского значения и столицы.

Согласно новой редакции пункта 4 статьи 87 Конституции теперь они будут назначаться на должность Президентом с согласия депутатов маслихатов, расположенных на территории области, или депутатов маслихатов городов респуб­ликанского значения и столицы соответственно. При этом Глава государства предлагает не менее двух кандидатур, по которым проводится голосование. Получившим согласие считается кандидат, набравший большее количество голосов депутатов, принявших участие в голосовании.

Таким образом, полномочия Президента в отношении местной власти сокращаются и концентрируются на акимах регионального уровня при значительном усилении роли маслихатов.

Перераспределение ряда властных полномочий

Президентская квота в Сенате сокращается с 15 до 10 депутатов. Причем пять из них будут предложены Ассамблеей народа Казахстана (новая редакция пункта 2 статьи 50 Конституции).

Полномочия Сената дополняются правом согласования вносимых Президентом республики кандидатур на посты председателей Конституционного суда и Высшего судебного совета (новые редакции подпункта 4) статьи 44, подпункта 2) статьи 55, пункта 4 статьи 82 Конституции).

В целом модернизируется институт конституционного контроля с учреждением Конституционного суда (вместо действующего Конституционного совета).

Конституционный суд будет состоять из 11 судей (нынешний Конституционный совет состоит из 7 членов). Состав его формируется следующим образом: 6 судей назначаются Парламентом (по 3 судьи Мажилисом и Сенатом), 4 судей назначаются Президентом. Председатель Конституционного суда, как уже сказано выше, назначается Президентом с согласия Сената (новая редакция подпункта 1) статьи 57, подпункта 7) пункта 3 статьи 58, статьи 71 Конституции).

Счетный комитет по контролю за исполнением республиканского бюджета преобразуется в Высшую аудиторскую палату, председатель которой будет два раза в год отчитываться перед депутатами Мажилиса (новая редакция подпункта 2) статьи 53, новый подпункт 3-1) пункта 1 статьи 56 Конституции).

Институт «Государственного секретаря» преобразуется в институт «Государственного советника», который будет заниматься формированием предложений и рекомендаций Главе государства (новая редакция подпункта 19 статьи 44 Конституции).

Усиление роли и повышение статуса Парламента

В результате конституционной реформы серьезному переформатированию подвергнется законодательная ветвь власти. В результате значительно усилится роль и повысится статус Парламента и его палат.

Как уже сказано, Сенат будет согласовывать назначение Президентом председателей Конституционного суда и Высшего судебного совета.

Также упоминалось, что Президент будет назначать не 15, а 10 депутатов Сената. Причем 5 из них – по предложению Ассамблеи народа Казахстана (новая редакция пункта 2 статьи 50 Конституции).

При этом квота Ассамблеи народа Казах­стана из Мажилиса переносится в Сенат и сокращается с 9 до 5 депутатов. Соответственно, общее число депутатских мандатов в Мажилисе уменьшится со 107 до 98 (новая редакция пункта 3 статьи 50 Конституции).

Депутаты Мажилиса будут избираться по смешанной избирательной системе: по системе пропорционального представительства по территории единого общенационального избирательного округа, а также по одномандатным территориальным избирательным округам (новая редакция пункта 3 статьи 50 Конституции). Введение смешанной избирательной системы позволит в полной мере учесть права всех граждан, лучше отражать интересы избирателей.

Вводится право отзыва избирателями мандата у депутатов Мажилиса, избранных по одномандатному территориальному избирательному округу (новая редакция пункта 5 статьи 52 Конституции). В результате произойдет существенное укрепление демократических традиций и укоренение новой политической культуры, основанной на взаимной ответственности и доверии между депутатами и избирателями.

Расширяется компетенция Мажилиса, усиливается парламентский контроль за качеством исполнения республиканского бюджета. Для этого, как уже сказано, Счетный комитет по контролю за исполнением республиканского бюджета преобразуется в Высшую аудиторскую палату, председатель которой должен два раза в год отчитываться перед депутатами Мажилиса (новая редакция подпункта 2) статьи 53, новый подпункт 3-1) пункта 1 статьи 56 Конституции). Это еще более упрочит статус Мажилиса и в целом Парламента.

С целью укрепления механизма сдержек и противовесов в политической системе и оптимизации законотворческой процедуры предлагается, чтобы Мажилис принимал законы (ранее рассматривал и одобрял законопроекты), а Сенат одоб­рял⁄не одобрял законы (ранее Сенат принимал законы) (новая редакция пунктов 4 и 5 статьи 61 и пункта 5 статьи 62 Конституции).

Конституционные законы будут приниматься Парламентом на совместном заседании палат в не менее чем двух чтениях (новая редакция статьи 53 Конституции).

Вводится особый механизм оперативного принятия законов в исключительных случаях. Законопроекты, внесенные в порядке законодательной инициативы Правительства республики в целях оперативного реагирования на условия, создающие угрозу жизни и здоровью населения, конституционному строю, охране общественного порядка, экономической безопасности страны, подлежат рассмотрению Парламентом немедленно на совместном заседании его палат.

На период рассмотрения данных законопроектов Правительство республики вправе принимать временные нормативные правовые акты, имеющие силу закона (дополнение пунктов 2 и 3 статьи 61 Конституции).

Данный механизм рассчитан на особые жизненные обстоятельства, требующие немедленной совместной слаженной работы ветвей власти по преодолению особо опасных угроз, не предусмотрен для каж­додневного применения и обеспечивается взаимной ответственностью депутатов Парламента и членов Правительства.

Расширение участия населения в управлении страной

В Основном Законе окончательно и однозначно закрепляется норма о том, что земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы принадлежат народу. От имени народа право собственности осуществляет государство (новая редакция пунк­та 2 статьи 1 Конституции).

Как уже говорилось, депутатов Мажилиса предлагается избирать по смешанной избирательной системе: по системе пропорционального представительства по территории единого общенационального избирательного округа, а также по одномандатным территориальным избирательным округам (новая редакция пункта 3 статьи 50 и пункта 1
статьи 51 Конституции).

Также появляется возможность отзыва мандата для депутатов Мажилиса, избранных по одномандатному территориальному избирательному округу (новая редакция пункта 5 статьи 52 Конституции).

Акимы областей, городов республиканского значения и столицы будут назначаться Президентом на альтернативной основе (не менее двух кандидатур) с согласия всех депутатов маслихатов региона⁄города (новая редакция пунк­та 4 статьи 87 Конституции).

Таким образом, укрепляются гарантии местного государственного управления и самоуправления, осуществляемого местными представительными и исполнительными органами, ответственными за состояние дел на соответствующей территории.

Усиление механизмов защиты прав граждан

Как уже было сказано, Конституционный совет преобразуется в Конституционный суд, который по обращениям граждан будет рассматривать на соответствие Конституции нормативные правовые акты Республики Казахстан, непосредственно затрагивающие их права и свободы, закрепленные в Основном Законе (новая редакция статей 71–74 Конституции).

Окончательно закрепляется решение об отмене смертной казни на конституционном уровне (новая редакция пункта 2 статьи 15 Конституции).

Компетенция, организация и порядок деятельности Прокуратуры будут определяться конституционным законом (новая редакция пункта 4 статьи 83 Конституции). Это должно усилить системную правозащитную деятельность и высший надзор за соблюдением законности на территории Республики Казахстан от имени государства в установленных законом пределах и формах.

Нормами новой статьи 83-1 Конституции Уполномоченному по правам человека предоставляется иммунитет и даются гарантии независимости и неподотчетности каким-либо иным государственным органам и должностным лицам при осуществлении полномочий по содействию восстановлению нарушенных прав и свобод человека и гражданина. Для этого он будет иметь право обращаться в Конституционный суд.

Правовое положение и организация деятельности Уполномоченного по правам человека будут определяться конституционным законом.

***

Таким образом, можно с полным правом утверждать, что конституционная реформа расширит участие граждан в управлении государством и обеспечит реальную демократизацию политических процессов.

Ерлан КАРИН,

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН.