Жаңа жыл... Бұл мереке туралы қазақ қоғамының пікірі екіге жарылатыны жасырын емес. Бірі қазақ халқының, жалпы түбі бір түркі жұртшылығының мерекесі наурыз айында екенін айтса, Кеңес одағы қалыптастырған идеологиялық жүйені санасына сіңіргендер 31 желтоқсанда жаңа жылды тойлайды. Әдет-ғұрпын сақтап, салт-дәстүрін берік ұстанған алаш ұрпағына қай жаңа жыл жақынырақ? Соны саралап көрелік.

Жаңа жылдар тарихы

Көктем келіп, Жер-Ана бусанып, айналадағы тіршілік жанданатын Нау-рыз мерекесінің қазақ халқы үшін, Орта Азия мемлекеттері үшін маңызы зор. Жалпы, бұл мейрам қайдан шыққан? Наурыз – парсы тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Оны әлем жұртшылығының басым көпшілігі ертеден тойлап келеді. Кейбір деректерге сүйенсек, Наурыз мейрамы Орта Азия халықтары арасында бес мың жыл бойы аталып өтуде. Бұл мейрамды ежелгі гректер «патрих», тәжіктер «гүл гардон», «бәйшешек», хорезмдіктер «наусарджи», татарлар «нардуган», бурятттар «сагаан сара», армяндар «навасарди», чуваштар «норис ояхе» деп түрліше атаған. Әбу Райхан Бируни, Омар Хайям және тағы басқа ғұламалардың, ақындардың еңбектерінен Ұлыстың ұлы күнін мерекелеуге қатысты мағлұматтарды көп кездестіруге болады.Мәселен, парсы тілдес халықтар Наурыз мейрамын бірнеше күн тойлаған. Әр жерге от жағып, оған май құйып, жаңа өнген жеті дәнге қарап, болашақты болжаған. Наурыз жаңару, жаңғыру мерекесі болғандықтан, ескі-құсқы киімдерден арылып, ескірген шыны аяқты сындырған.

Ата-бабаларымыз да бұл мерекеге ерекше құрметпен қараған. Самарқанның көк тасы жібіген шуақты мерекені жаңа күннің, жақсылықтардың бастауы деп есептеген. Сан ғасырлық тарихы бар мереке Кеңес үкіметінің тұсында ұзақ жылдар бойы ұмыт қалды. Ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан жаңа жылды Кеңес үкіметі «діни мейрам» деп танып, атап өтуге 1926 жылы ресми түрде тыйым салды. Мереке салт-дәстүрді берік ұстанған қазақ отбасыларында ғана жасырын түрде тойланды. Осылайша, қазақ жерінде 62 жыл бойы ұмыт болған Наурыз мейрамы 1988 жылы қайта жаңғырды.Тәуелсіздік алып, етек-жеңімізді жиған тұста, 2010 жылдан бері Президент Жарлығымен мереке үш күн бойы тойланады. Мейрамның халықаралық дәрежедегі маңызы да айқандалды. БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен 2010 жылы Наурыз халықаралық мейрам мәртебесіне ие болды. Ал 2016 жылы ЮНЕСКО 12 ел – Ауғанстан, Әзербайжан, Үндістан, Иран, Ирак, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Пәкістан, Тәжікстан, Түрікменстан және Түркия атынан Наурызды адамзаттың материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізді.

Енді Кеңес үкіметінің жүргізген теріс саясатының нәтижесінде қанымызға сіңген жаңа жыл мерекесінің шығу тарихына тоқталсақ. Ғалымдардың зерттеуінше, Жаңа жылды тойлау шамамен біздің дәуірімізге дейін 3000 жылы алғаш рет Месопотамияда басталған. Көне замандағы адамдар Мадрук құдай зұлымдық пен өлімді жеңді деп санаған. Сол себепті Месопотамия халқы жақсылықтың жаман-дықты жойғанына қуанып, бірнеше ай бойы тойлайды. Әртүрлі карнавалдар, маскарадтар мен шерулер өткізеді. Мейрам кезінде жұмыс істеуге, жазалауға және сот шешімін шығаруға тыйым салынған.Уақыт өте келе бұл дәстүрді мысырлықтар мен гректер жалғастырып, содан соң римдіктер мен өзге халықтарға тарай бас-тайды. Ежелгі Грекияда Жаңа жыл жазғы күн тоқырауы – 22  маусымда тойланып, шарап құдайы – Диониске арналған. Гректердің жыл санауы Олимпиада ойындарынан басталды.

Жаңа жылды тойлау межесі Тигр мен Евфрат өзендеріне су толып, егін шаруашылығының басталған кезіне тура келеді. Уақыт өте келе, мереке Бабыл тұтқындары арқылы гректерге, ал гректерден Еуропаға тарай бастаған. Рим императоры Юлий Цезарь жаңа күнтізбе енгізген кезде, Жаңа жылдың алғашқы күні 1 қаңтар болып есептелінген. Римдіктер Жаңа жылды сәтті өткізу үшін бірінші күнді қуанышқа толы етіп қарсы алатын болған. Сондай-ақ, Жаңа жыл көне Мысыр елінде де тойланып келген екен. Ондаған ғасырлар бұрын шаруашылықта жаңа маусымға септік болатын Ніл өзені суының толассуының өмірлік маңызы бар болыпты. Сондықтан сол күннен бастап жаңа күнді тойлау дәстүрге айналып келеді. Бірақ орта ғасырларға дейін көптеген елдерде егін шаруашылығының бастауы мен өнім жинаудың аяқталуына байланысты Жаңа жыл көктемде немесе күздің аяғында өткізілетін болған. 1600 жылдары аталған мерекенің тойлану уақыты күзден қыстың бас кезіне ауыса бастайды. Кейіннен бірінші қаңтарға ығыстырылғанымен, Григориан күнтізбесі енгізіліп, Жаңа жыл он үш күнге созылады. Сол себепті әзірге дейін ескі жаңа жыл ресми болмаса да, 13 қаңтар күні тойланып келеді.

Бір тал кессең... 

Әр ұлттың мерекесі өзінің болмысына жақын, салт-дәстүрімен, әдет ғұрпымен, діни көзқарасымен ұштасып жатады. Бұл тұрғыда қай мерекенің қазақ ұлтының жанына жақын екенін айтпасақ та түсінікті.

«Бір тал кессең, он тал ек» деген нақылды бойына сіңірген ұлтымыз «Атадан мал қалғанша, тал қалсын» деп, табиғатты қорғау, аялау – адамзаттың асыл парызы екенін жақсы ұғынған. Сондықтан да, наурыз мерекесінде ағаш отырғызу дәстүрге айналған. Есте жоқ ескі заманнан келе жатқан бұл дәстүрді әлемнің басқа мемлекеттері де қолға алған. Ағаш отырғызуды арнайы мерекеге айналдыру әлемнің көптеген елдерінде кездесетін үрдіс. Мәселен, Италияда 1923 жылдан бастап 21 наурызда жаңару және табиғат мерекесі өтеді. Қытайда 1981 жылдың 12 наурызынан бастап 11 мен 60 жас аралығындағы азаматтар 3-5 түп ағаш егуге міндетті. Америка Құрама Штаттарындағы барлық өңірлерінде 1872 жылдан бері ағаш егу дәстүрлі мереке қатарында. Тайваньда 1927 жылдан бас-тап ағаш егуді ата салт санайды. Вьетнамда 50 жыл қатарынан бұқаралық ақпарат құралдары халықты жыл сайын ағаш егуге шақырады. Оңтүстік Корея мемлекетінде сәуір айының 5-і үкімет тарапынан заңдастырылған дәстүрлі түрде ағаш егу мерекесі болып бекітілген. Ал, бізде заңмен бекітілмеген бұл үрдіс ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Асыл дінімізде де осындай игі істерге көңіл бөлінген. Ардақты пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) хадисінде «Ақырзаман келіп тұрса да егер бойыңда ағаш егуге жетерлік күшің болса, онда ағаш ек» деген екен.

Ал 31 желтоқсандағы жаңа жылда не істейміз? Жыл-он екі ай бойы жап-жасыл болып жайқалып тұрған шыршаларды бірнеше күндік мереке үшін отап тастаймыз. Бұл мәселе әлемдік деңгейде көтеріліп, кейінгі жылдары сауда орындарында жасанды шыршалар саудалануда. Соның өзінде, жаңа жылдың символы болған қылқанжапырақтыны кесу тыйылар емес.

Бұл арақты ішіп еді қай бабаң?

Жаңа жылдық дастарханды арақ-шарапсыз елестету қиын. Бұл да бодандықтың салдарынан бойға сіңген жаман әдет. Мереке қарсаңында дүкендердегі арақ сөрелері босап, кәсіпкерлердің саудасы қыза түседі.

Кеңес үкіметінің құрамына кіргеннен кейін қуанышты жиындар шайтанның ащы суынсыз өтпейтін болған. Оған себеп, Кеңес үкіметі жүргізген сұрқия саясат пен халықты тобыр қылуға бағытталған шаралар. Ішімдікті насихаттау мақсатында бірталай құйтырқы әрекеттер жасалды. Семей полигоны тұсында, онан кейін де «Мас адамға атомың түк те қылмайды» деп халықты жаппай ішуге үгіттеген үкіметінің жандайшаптарының бірі Аркадий Ильенко соның дәлелі.

Қазақ халқы табиғатынан ішімдікке жаны қас. Солай болған дегеніміз дұрыс шығар. Дінді берік ұстанған бабаларымыз той-думанды, мерекені арақ-шарапсыз-ақ, ақ дастарханда адал аспен, ұлттық сусынмен атап өткен. Қазақтың шешені Мөңке би өз толғауында «Ішкенің сары су болады, берсең итің ішпейді. Бірақ адам оған құмар болады» – деп, өз өлеңінде бүгінгі күнді болжап кеткендей. Ішімдік ішуге ислам дінінде де түпкілікті тыйым салынған. Адам денсаулығына зиянын медициналық тұрғыдан ғалымдар дәлелдеген.

Ысырыпшылдық қазаққа тән емес

Жаңа жылда балалар үшін отшашудың орны бөлек. Аспан төрін жарып ұшқан пиротехникалардың көрінісі көз тартатыны жасырын емес. Бірақ, балаларымыздың денсаулығы үшін қаншалықты қауіпсіз? Бұл бағытта пиротехниканың адам ден-саулығына қауіпін айтып дабыл қаққан төтеншеліктер мен медицина қызметкер-лері мүмкіндігінше мерекені отшашусыз қарсы алу керектігін есертуде. Десек те, қауіпсіздік ережелерін сақтамай, сапасыз пиротехниканың құрбаны болған қаншама азаматтар аурухана төсегіне таңылып жатады. Қысқасы, өзімізге қауіпті дүниені өз қаржымызға сатып аламыз.

Наурыз мерекесінде мұндай ысырап-шылдыққа мүлдем жол берілмейді. Кері-сінше, адамдар қайырымдылықпен айналысып, сауапты іс жасауға асығады. Жақында ғана наурызды 10 күн бойы тойлау бойынша ұсынылған жоспардың 5-ші күні, яғни, 18 наурыз дәл осы мақсаттарға арналған. Жоспарға сәйкес, Үкімет волонтерлар мен қайырымды жандарды мұқтаж азаматтарға қол ұшын беруге шақырады. Бұл бабадан келе жатқан игі қасиеттерді жастардың бойына сіңіруге, адамдар арасындағы бауырмалдықты нығайтуға өз септігін тигізеді.

Бұл тақырып турасында белгілі жас айтыскер ақын, журналист Айтбек Тұрсын-бай тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жыр шумақтарына сыйғызған еді:

Қазақтың кетпесін деп көші кері,

Елім деп еміренер есіл ері.

Қазақта екі бірдей жаңа жыл бар,

Біртүрлі көрінеді осы жері.

Бірін қыста тойлайсың, бірін көктем,

Қайсысы қасың, ал қайсысы досың еді.

Біреуінде алаяқ Аяз ата,

Бұғымен кеп тұрмын деп бөсіп еді.

Ал бірінде ақылгөй ақсақалдар,

Баршаға бата беріп көсіледі.

Біреуінде оталып ормандарың,

Қаншама шыршаларың кесіледі.

Ал бірінде керісінше тал егіліп,

Маңызды мәселелер шешіледі.

Біреуінде стақан қағыстырып,

Адамдар арақ ішіп есіреді.

Ал бірінде адамдар төс қағысып,

Бір-бірінің қатесін кешіреді.

Ағайын, осыдан-ақ аңғара бер,

Қай мейрам қазақ үшін несібелі?

Қайсысы қадіріңді өсіреді?

Қайсысы жарығыңды өшіреді?

Жалпы, көп ұлттың өкілдері тату-тәтті жарасқан егемен елімізде қай мерекені тойлау әр азаматтың өз еркінде. Біз тек ұлттық болмысқа сай дүниелерді тізіп, «қос жаңа жылдың» ара жігін ажыратып бердік. Жаңа жыл мерекесі құтты болсын, құрметті оқырман!

Сардарбек НҰРАДИН