ТЕҢГЕ – БІЗДІҢ ДЕРБЕС ЕЛ БОЛҒАНЫМЫЗДЫҢ БЕЛГІСІ. БАСҚАНЫҢ ВАЛЮТАСЫНА ТӘУЕЛДІ БОЛУ – БАРЛЫҚ БАЙЛЫҒЫҢДЫ БІРЕУДІҢ БИЛІГІНЕ БЕРУ. ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА – ЕЛІМІЗДІҢ ДАМУ КӨЗІ, ӘЛЕМДІК ДЕҢГЕЙГЕ ТЕҢЕЛУДІҢ АЛҒАШҚЫ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ БІРІ. БІЗДІҢ ЕЛ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ЖАРИЯЛАҒАННАН КЕЙІН ӨЗІНІҢ НАҒЫЗ ДЕРБЕС МЕМЛЕКЕТ ЕКЕНІН ПАШ ЕТКЕН ОҚИҒАЛАРДЫҢ БІРІ – 1993 ЖЫЛДЫҢ 15 ҚАРАШАСЫНДА ТӨЛ ВАЛЮТА ТЕҢГЕНІ АЙНАЛЫМҒА ЕНГІЗУІ ЕДІ. СОДАН БЕРІ 15 ҚАРАША – ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА КҮНІ БОЛЫП ЖАРИЯЛАНДЫ. БИЫЛ ТӨЛ ТЕҢГЕМІЗДІҢ АЙНАЛЫМҒА ЕНГЕНІНЕ 28 ЖЫЛ ТОЛДЫ.
Теңге туралы толғансақ, ұлттық валютамыздың атауы тарих тереңінде жатқан орта ғасырлық күмістен жасалған «Деньга» түрік монетасынан бастау алатындығын да айта кету керек. Орыстың «деньги» сөзі де осы ұғымнан алынғанын көпшілік жақсы біледі. Дегенмен, бұл теңге еліміздегі алғашқы ақша деуіміз әбестік болар. Өйткені Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан ежелгі қазақ даласында сауда, айырбас ежелден қалыптасқан. Қазақ халқы мал, бағалы аң терілері, алтын, күміс кесектерін сауда-саттыққа жаратқан. Нақты айтқанда, Ұлы Жібек жолында дирхем мен динардан басқа, пени, манат, фулс, ділдә, жамбы сынды ақша айналымға түскен. Қазекең қағаз ақшаны ақ құйрық, ал металл ақшаны бақыр, қарабақыр, күреш, қаракүреш, шақа, соқыр, жармақ, тиын деп әртүрлі атаған. Одан қала берді алтын мен күмісті салмағы мен көлеміне қарай тайтұяқ, атан-тұяқ, қойтұяқ деп атағаны да көнеден белгілі. Түркі кезеңіндегі монеталарға аверс (тиынның оңбеті) бетінде басылған таңбалар, жыртқыш аңдардың суреті бейнеленгенін тарихтан аңғарамыз. Біз шытырлатып санап жүрген теңгенің атауы Алтын Орда кезеңінде қолданылған. Қазақ ақшасының тарихы, міне, осылай өрбиді.
Ал бүгінгі қолданысымыздағы төл теңгемізді еліміздің қаржылық тәуелсіздігінің символы екенін айрықша атап өткен жөн. Себебі егемендік алып, еңсемізді тіктеген тұста, Елбасының сындарлы саясатының нәтижесінде өмірге келген теңгеміз әлемдік валюталардың арасынан лайықты орын алды. Бұл теңгеміздің де бұлжымас тарихы бар. Мемлекеттің экономикалық құрылымы түбегейлі өзгеріп, жаңадан іргесі қаланғанда, ілкімді іске бастау болған – төл теңгеміз. 1992 жылы елде төрт адамнан құралған дизайнерлер тобы жасақталды. Теңгенің авторы болу бақыты дизайнер Тимур Сүлейменовке, қылқалам шеберлері Қайролла Ғабжалиловқа, Мендібай Әлин мен Ағымсалы Дүзелхановқа бұйырды. Олар Ұлыбританияда ұлықты істі тындырып, үлкен еңбектерінің нәтижесінде теңгені елге жеткізді. Елбасының Жарлығымен 1993 жылдың 15 қарашасында қазақстандық тең-ге айналымға шығарылды. Біз теңгеміз арқылы қазақ тарихында өшпес із қалдырған тарихи тұлғаларымыз – ағартушы әл-Фараби, ақындарымыз Сүйінбай мен Абайды, күйші Құрманғазы, ғалым Шоқан Уәлиханов, Әбілқайыр хан мен Абылай хан бейнесін бейнелеп, қандай елдің ұрпағы екенімізді таныттық.Төл теңгеміз 28 жыл ішінде дизайны, сапасы, сонымен қатар әлемнің валюталары арасындағы беделі жағынан да талай өзгерістерді бастан өткерді. Бүгінде қазақстандық теңге қорғаныс элементтері бойынша әлемдік валюталар арасында үлгі боларлықтай сапаға ие.
Теңге дизайнымен де әлемдік валюталар қатарында ерекшеленеді. Мәселен, 2007 жылғы Бангкокта өткен банкноталарды жасау, қолдан жасаудан қорғау және айналымға енгізу мәселе-леріне арналған «Currency Conference-2007» валюталық конференциясының аясында ұйымдастырылған конкурста «International Association of Currency Affairs» халықаралық қауымдастығының бағасына сәйкес, Қазақстан ұлттық валютасының номиналы 10 000 теңгелік банкнотасы дизайны бойынша «Жылдың үздік банкнотасы» номинациясында Швецияның кроны мен Мексиканың песосын артқа тастап, бірінші орынға ие болды. Сол сияқты, Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай шығарылған номиналы 10 000 теңге қазақстандық ескерткіш банкнота Халықаралық банкноталық қоғамдастық (IBNS) өткізетін жыл сайынғы конкурс нәтижесі бойынша «2011 жылғы ең үздік банкнота» болып танылса, 2012 жылы шығарылған номиналы 5 000 теңгелік ескерткіш банкнота мен ежелгі түрік қолбасшысы Күлтегіннің бейнесі бар номиналы 1 000 теңгелік банкноталар да марапатқа ие болған.
Қазір көпшілікті ұлттық валютамыздың бағамы алаңдататыны шындық. Экономистер біздің халық тұтыну, өндіріс және техникалық тауарларды шетелден сатып алатындығын, ол тауарлар шетел валютасымен келгендіктен сөзсіз қымбаттайтындығын айтады. Бұл жағдай халықтың төлем қабілеттігіне соққы боп тиеді. Себебі елдің қолындағы қаражат құнсызданады. Оның арты инфляцияға айналуы мүмкін. Бүгін енді-енді өсіп келе жатқан елдің жалақысы қайта құнсызданады дегенге саяды. Халық үшін бұл оңайға соқпайды. Бұған дейін ел ішінде «девальвация долларға қатысты, біз нанды теңгеге сатып аламыз» деген пікір болған. Бірақ біз қарапайым тұрмыстық химия заттарынан бастап тіршілікке қажетті тауардың көбін шетелден әкелеміз. Олардың да бағасы қымбаттайды деген сөз. Сондықтан теңге бағамын нығайту үшін отандық өндірісті жедел дамту маңызды күн тәртібінде тұрғаны шындық. Соңғы кездері Еуразиялық одаққа жетекші ел тарабынан одақ аясында ортақ валюта енгізу қажет екені айтыла бастады. Алайда бұл бастамадан батыл бас тарту қажет сияқты. Өйткені сарапшылар ортақ валютаның Тәуелсіздігімізді орға жығатынын жиі айтып келеді. Қалай дестекте ұлттық валютамыз – Тәуелсіздіктің іргетасы.
Дайындаған Е.АСЫЛ
