Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының орта шенінде Парламент мәжілісінің кезекті сайлауы өткізіліп жатқан кезең болатын. Ол кезде бір мандатты сайлау округі бойынша сайланатын еді депутаттар. Қазіргідей партиялық тізім бойынша емес. Бір депутаттық мандатқа оннан артық үміткер тіркеліп, кандидаттарға құқықтары мен міндеттерін түсіндіру жұмыстары жүргізіліп жатты. Сайлау комиссиясы отырған ғимаратқа жиналған депутаттыққа кандидаттар алдында сайлауком төрағасы сайлау туралы заң баптарын, кандидаттар құқықтары мен міндеттерін тәптіштеп түсіндіріп, сұрақтарына да то-лық жауап берді. Таза орыс тілінде. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары еді ғой – бұған дейінгі бойымызға әбден сіңіп кеткен орыстілділіктен арылмақ түгілі сол кеңестік заманның ортақ тілінде сөйлеу де, жазу да заңды секілді болып көрінетін. Ата заңымызда мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп айшықталып жазылып қойса да.

Сонымен, сайлауком тө-рағасы қазақ, орыс, тағы басқа ұлттардан құралған кандидат-тарға соңғы рет сұрақ-тарыңыз бар ма? деп сауал қойды да, жиынды жабуға бет қойып, қағаздарын қомақты папкасына сала бастады. Кездесуге ақпарат құралының өкілі ретінде шақырылған мен жиын бойы депутаттыққа кандидат атақты таэквандо шебері Мұстафа Өзтүріктен көз алмай бақылап отыр едім. Өйткені неміс, ағылшын, қытай, жапон тілдерін еркін меңгерген, ана тілі – қазақ тілі, түрік тілі – өзі туып-өскен Түркияның мемлекеттік тілі бас-аяғы алты тілді білсе де, орыс тілінен түсінігі жоқ екенінен ақпарат көздері арқы-лы хабардар едім де, сайлауком төрағасына сұрақты мен қойдым:

– Төраға мырза, осы жерде отырған кандидаттардың жартысы қазақ, қалғаны орыс және орыс тілділер. Бірақ ортамызда орыс тілін игермеген, шетелден тарихи отаны деп келген қандасымыз отыр. Тек сол кісі үшін ғана мемлекеттік тілде қайта түсіндіріп өтсеңіз, – деген өтінішімді сайлауком төрағасы жерге тастамай қазақшалап айтып берді.

Жиырма жылдан артық  мер-зім өткен бұл көрініс неге есіме түсіп отыр. Өйткені Тәуелсіздіктің үшінші онжылдығын атауға таянғанда да жоғарыдағыдай келеңсіздеу көріністерден аяқ алып жүре алмаймыз. Алматы аэропортында борттың кешігуіне байланысты Көкшетау бағытындағы рейс төрт сағат кешігеді деп хабарлады радиодиктор. Орындыққа жайғасып демалуға беттеген маған шетелдік сақалды келбеті бар жолаушы қарсы жүріп тоқтатты да таза қазақ тілінде аты-жөнімді атап:

– Танымадың ба? Мен Арнольдпын ғой деп сайрай жөнелді. Сөйтсем, ол кездегі қазақ жеті жылдық мектебінде бір партада отырып, бірге өсіп, жетілген, соғыс жылдары Ресейдің Поволжьесінен көшірілген немістің ұлы Арнольд кластасс екен. Қоярда қоймай мейрамханаға алып барды: әйтеуір рейсің кешігіп жатыр. Германияға, тіпті, келмейсің – сонда қонақ қылар едім, – деп сөйлей отырып, ас мәзірі кітабын алды қолына.

– Әй, мынауыңның бәрі орысша ғой, – деп маған бір қарап даяшыны шақырды. Ол қазақтың қараторы сұлуы:

– Я вас слушаю, – деп ілтипат көрсетіп еді, Арнольд жұлып алғандай:

– Мені слушаю деме, тыңдап тұрмын де, қарындас, – деп еді, ол даяшы сасқалақтап, – Мен қазақша онша білмеймін,– деп мойындады. Орысшасы да қазақшасы да немісшесі де жетік Арнольд қазақ мектебінде оқып, қазақ ауылында өскен мені мүлде тығырыққа тықты:

– Еліңді тәуелсіздік алды деп мемлекеттік тілі қазақ тілі болды деп Еуропа газет, телевидениесінен оқып, естіп жатамыз, менюің сол орысшамен тұр, даяшың ол  да сол тілде шүлдірлеп тұр, қайда қарап отырсың?! – деп ұмыта қоймаған қазақи әзілін қосып қояды.

Мен бұл өз басымнан өткен екі оқиғаны өзімді көрсете қою үшін емес, неге біз заңды талабымызды қоя білмейміз, неге бір кезде Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары-ақ қабылданған мем-лекеттік тілге қатысты заң талабын өзгеден орындалуын талап ете алмаймыз. Сөзім бұдан да гөрі дәлелді болу үшін өзіміздің Есік қаласындағы бірнеше кафеге бас сұғып, әрқайсысынан ас мәзірі(меню) неге қазақ тілінде жазылмаған деген сұрағымызға жауап алуға тырыстық. «Не предусмотрено», яғни, қарастырылмаған деген қысқа жауап алдық. Енді бір кафеден қазақша сұрағанымызға «националист» деген ат алып шықтық. Ұлтшыл деген жаман атақ емес, егер өз ұлтыңа қатысты заңды талап қойып отырсаң. Жаманы «нацист», «шовинст» деген ұғымдар екенін сол кафе қызметкерлеріне ұғындыра алсамшы.

Әркім өз орнында әдеппен заң аясындағы талаптарды қойып отырса, тамшы тасты теседі дегендей тіліміздің мемлекеттік мәртебесін орнына келтіре аламыз. Орыс тілін қазақ тілінен кем білмейтін Димаш әншіміз Америкада қатысқан конкурста өз ойларын, сұрақ-жауаптарын қазақша-ағылшынша аудармашы арқылы жеткізгенін көріп, қуанып та масаттанып қалдық. Өзінің өнерін сүйіп, соңынан қалмай әр концертіне қатысуға тырысып жүрген жанкүйер фанаттарына да қазақ әндерін айтқызып қойған Димаш министрліктің тұтас бір тіл департаментінің қызметін атқарып жүр деп шартты түрде болса да айта аламыз. Бұған жас та сымбатты, басы бойдақ Димашқа ғашық аргентиналық, ресейлік, қытайлық қыздарды қоспағанның өзінде деп әзіліміз бен шындықты да қоса аламыз.

Әлеуметтік желілерден қа-зақ тілін үйреніп алып, оқып алып пайдаға асыра алмадым деп ренішін білдірген орыс азаматының өзінің ютуб каналынан сөйлеген сөзін тыңдап, қайран қалдым. «Қайда барсам да, мен қазақша сөйлей бастасам, орысша жалғастырып әкетеді, – дейді әлгі жас орыс жігіті. Осындай пікірін біздің телеарналарда сұхбат берген Ресей шоубизнесінің көр-некті өкілі – МузТВ-нің басшысы, Орынбордағы бір ауылда туып өсіп Ресейдің музыка-саз рыногының төрінен ойып тұрып орын алған Арман Дәулетьяров қандасымыз да айтып жүр: «Қазақстанға келіп қазақ сөзін естиміз бе десем, ылғи орысшалардың ортасынан бір-ақ шығып жүрмін» деп қынжылады Арман.

Мемлекеттік тілдің беделін көтеріп, қолдану аясын кеңейту мәселесі  – күн тәртібіндегі маңызы зор мәселе. Кейде соны шешуге құзырлы қызметтердің құлқы жоқ па деп те қаласың. Олай дейтінім басқарып отырған газетке ауылдық округтердің көше аттарын, басқа да нысандар аттарын өзгерту, қайта атау секілді жергілікті басқару органдарының ресми құжаттарының жобасын кейіннен қабылданғаннан соң, құжаттардың өзін жариялау талабы бар. Сол құжаттарды қазақ тілімен қатар орыс тілінде де жариялауды өтінеді округтегілер. Ол не үшін деген сұраққа жоғарыдан келетін талап сондай дейді. Мен айтар едім ең бастысы сол «жоғарыдағы» мамандардың мемлекеттік тілге қауқары жетпей жатыр ма екен деген ойға қаласың. Бұлай мемлекеттік тілдің беделін төмендете берсек, кешіріңіздер, баяғы таз қалпымызға, яғни ресми тілді алға шығарып жіберер халге түсіп қалмасақ па екен деген қауіп қылтияды.

Міне сондықтан да жақын шетелдерден де, алыс Америка, Австралиядан да қазақ тілін сақтап келген қандастарымыз тарихи Отанына қонақ болып келсе де, түбегейлі көшіп келсе де, маңдайы тасқа тигендей орыс тілді ортаға түсе қалғанда қайран қалатыны түсінікті жағдай. Коммунистік жүйеден қашып құтылғандай болып, бас киімімізді аспанға лақтырып қуансақ та, сол коммунистік идеялардың іргесін қалаушы Карл Маркс: «Өмір сүріп жатқан елдің тілін аз уақытқа келген қонақ білмеуі мүмкін, нақұрыс білмеуі мүмкін, өз тілін тықпалап өткізу үшін басқыншы білмеуі мүмкін», – депті кезінде. Өзіміз тұрып жат-қан қазақ елінің тілін білмейтін қонақ пен есі ауысқан нақұрысты кінәлай алмаймыз. Қазақ жері-не басып кіргендей болған ата-бабаларын да басқыншы деп атамай переселенец-қоныс-аударушылар деп атап келген болсаң, олардың ұрпақтарын басқыншы деп атауға аузымыз да бармайды ғой. Ал өзіміздің қандастарымызды өз елінде тұрып жатса да, өз ана тілін, қазақ тілін білмейтін, білгісі келмейтін қандастарымызды жо-ғарыдағы үш топтың қайсысына жатқызамыз?!

Хайролла АХМЕТЖАНОВ

Осы аптада Түрген ауылындағы Д.Қонаев атындағы орта мектептің мәжіліс залында аралас жекпе-жектен 3 дүркін әлем чемпионы, Еуразияның 2 дүркін чемпионы, Әлем Кубогінің иегері, бүгінгі жастардың кумиріне айналған Ардақ Назаровпен кездесу өтті. Соңғы уақытта жастар тәрбиесімен айналысып, оларға бағыт-бағдар көрсетіп жүрген чемпионмен кездесуге алыс-жақын ауылдардың жастарымен қатар, округ әкімі Бота Елеусізова, мектеп директоры Римма Ахметова қатысты.

Д.Қонаев сынды біртуар ұлдың қасиетті шаңырағына келген Ардақ Құттықожаұлы асыл азамат жайлы сөз қозғап өтті:

– Қазақтың Бауыржан Момышұлы деген батыры бар. Талай рет ажалмен бетпе-бет келсе де еш мойымай, жау қоршауын бұзып шыққан атамыз өте сыншыл адам болыпты. Бірде Бауыржан атамыз жатқан аурухана қызметкерлері шарқ ұрып, мекемені тазалап, кіре-берістен оның жатқан бөлмесіне дейін қызыл кілем төсейді. Басшылардан біреу келетінін сезген батыр кім келсе де бір сынап алайын деп ойлап жатады. Күткеніндей, жанында бірнеше адам бар Дінмұхаммед Қонаев келіп, Баукеңнің халін сұрапты. Аман-саулықтан кейін «Дінмұхаммед Ахметұлы, осы сіз қай елден боласыз?» - деген батырдың сұрағына Димекең еш мүдірместен өзі шыққан тегін айта жөнеледі. Сонда Бауыржан атамыз: «Е, түбі белгісіз рудан екенсің ғой» - деп әзілдейді. Оны сезе қойған Димекең қарқылдап күліп: «Айтқаныңыз дұрыс болды ғой, Бауке. Мен бұрын білмеппін, сұраған адамдарға тура солай айта жүрермін» - дейді. Әңгіме арасында Баукең бірінші хатшымен бірге келген бір-екі лауазымды адамды сөзбен түртіп, ренжітіп алады. Осы сәтте өзінің қағытпа әзіліне ашуланбай, әзілмен жауап берген Димаш атамызға қарап, есімі тарихта алтын әріппен жазылатынын айтып кеткен Бауыржан атамыздың айтқаны келді. Осындай мектепте білім алып отырған сендер сабақта әрдайым озат болуларың керек – деген Ардақ Назаров сөзін балалақ шақтағы естеліктерімен жалғады. Айтуынша, бала күнінен қара күш иесі болған. Өзінің туып-өскен жері Райымбек ауданында (бұрынғы Нарынқол) картоп өсіретін. Күзгі терім кезінде бір қап картопты қиналмастан жүк көлігіне лақтырып тастайтын болған.  «Мектепте де «Менің атым Қожадағы» Қожа болдым» – деп еске алады. Бұзықтық жасамаса да, үнемі энергиясы тасып, бір нәрсені бүлдіріп алатын. Сол үшін талай рет ұстаздарынан ұрыс естіген. Баласының қабілетін сезген анасы Ардақты 4 сыныпта грек-рим күресіне береді.

Бала күнінен Алматыға әр барғанын санап, алып қалада тұруды армандаған бала Ардақ 8 сыныпта арманына жетеді. Алматыға келіп, колледжге оқуға түседі.

– Біз отбасымызда 6 ағайындымыз. 1 қыз 5 ұл. Ең үлкені мен болғандықтан оқуымды жалғастырып, жоғарғы оқу орнына түсуге мүмкіндік болмады. Артымнан ерген бауырларымды оқыту басты мақсатым болды. Күндіз-түні қара жұмыс істедім, вокзалда жүк тасыдым, цемент түсірдім. Арасында жаттығуымды да ұмытқан жоқпын. Күнде ұйықтар алдында «Немен айналысамын? Не істеймін? Қалай ақша табамын?» деп ойлап жатамын. Ол кез көше мен базарларды әлімжеттік жайлаған, «рекеттердің» заманы еді. Алайда, әке-шешем берген тәрбие, олардың артқан үміті мені жаман жолдан аулақ ұстады. Талай қазақтың мықты жігіттері сол жолға түсіп, арам ақшаның соңынан кетті. Осылайша, Асхат деген досымның ықпалымен 1999 жылдың мамыр айында спортқа бет бұрып, күнімнің жартысын жаттығуға арнадым. 2002 жылы джиу-джитсудан Қазақстан чемпионы атандым. Осы уақыттан бастап өмірімді толықтай спортқа арнап, жекпе-жекпен (ММА) айналыстым. Кейіннен, Еуропа, Азия, Еуразия чемпионы болдым. Сонда бапкерім «Сен әлем чемпионы боласың» – дегенде алдыма үлкен мақсат қойдым. Үздіксіз жаттығу мен төккен тердің арқасында ең алғаш 2005 жылы, 25 жасымда әлем чемпионы атандым – деген Ардақ Құттықожаұлы жиылған жастарға кез-келген істі бастағанда алға мақсат қою керектігін айтты. Және сол мақсатқа жету жолында мойымай, үздіксіз еңбек етутиіс.

Өзінің өмір жолынан сыр шерткен чемпион адамгершілік жайында да сөз қозғады. Жастарды білімді болуға, спортпен айналысуға шақырды. Айтуынша, адам қандай жетістікке жетіп, биікке шықса да адамгершіліктен аттамауы керек. Күшің тасып, әлсіздерге әлімжеттік көрсеткенше, рингке шығып, еліңнің атын шығар. Күніңді босқа өткізбей, бос уақытыңды білімге, спортқа арна. Ең бастысы, саған жарық дүние сыйлап, тәрбие берген, осы күнге жеткізіп, бар жақсыны алдыңа тосқан ата-ананы әрдайым құрметтеу керек. Олардың әр айтқан сөзін мүлтіксіз орындап, қадірлеу – әр баланың міндеті, парызы. Осыны айтқан Ардақ Назаров жиылған жастарға бүгіннен бастап түзелуді, өтірік айтпай, ұрлық жасамай, адал жүруді тапсырды.

– Көзі тірісінде жүрегі қазақ деп соққан алаш көсемі Әлихан Бөкейхан «Тірі болсам, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» – деген екен. Осы сөз менің де өмірлік ұстанымыма айналды – деген чемпион әр қазақтың кеудесінде осы сөз жаңғырып тұру керектігін айтты.

Жиын соңында Бота Елеусізова жастардың сұрауын жерге қалдырмай, кездесуге келген Ардақ Назаровақа, шараны ұйымдастырған Жанас Құттыбиовқа алғысын жеткізді.

Сардарбек НҰРАДИН.

Жақында Алматы облысының өңірлік даму орталығының ұйымдастыруымен кәсіпкерлерді қолдау мақсатында инвестициялық форум өтті. Жиынға облыстық өңірлік даму орталығының маманы Алишер Акашов, «Ауылшаруашылықты қаржылай қолдау қоры» АҚ Алматы филиалының өкілі Қанат Омаров, аудандық кәсіпкерлік бөлімінің басшысы Нұрболат Серғали, ауылшаруашылығы бөлімі басшысының орынбасары Мәншүк Ташкенбай, жұмыспен қамту орталығының директоры Берік Иманбаев қатысып, кәсіпкерлер мен кәсібін жаңа бастаған азаматтарға ауданның инвестициялық мүмкіндіктерін айтып, түрлі кеңестер берді.

Алғашқы болып сөз алған Алишер Акашов Алматы облысының өңірлік даму орталығы кәсіпкерлерге қандай қолдау көрсететіндігі жөнінде мағлұматтар берді. Аталған мекеме кәсіпкерлікті тікелей қаржыландырмайды, алайда, субсидия мен несиелеу, тегін гранттарды жеңіп алуға қол ұшын береді.

– Өздеріңіз білесіздер бүгінде елімізде шағын және орта бизнесті дамытуға барлық бағыттар бойынша жағдай жасалған. Егер сіз кәсіпкерлікпен айналысып, ауылдан шалғай орналасқан өндіріс орныңызға су, электр немесе газ құбыры тартылмаса, бұл олқылықтың орнын толтыруға мемлекет көмектеседі. Ол үшін құжаттарыңызды түгендеп, жобалық-сметалық құжаттарды өз қаржыңызға жасатасыз. Қалғанын мемлекет тиесілі мекеме арқылы құбыр немесе электр желісін тартып береді. Сонымен қатар, өзіңіздің мекемеңізге шетелден жаңа қондырғылар алып, оны үйрету үшін шетелдік мамандар шақырсаңыз, оқу қаржысының 40 пайызына дейін мемлекет төлеп береді. Оған қоса, жаңа қондырғылар сатып алуға мемлекет субсидия бөледі. Құрылыс-монтаждау жұмыстарының белгілі бөлігін де мемлекет қаржыландырады – деген Алишер Серікұлы күзге қарай қайтарымсыз грант бойын-ша конкурс өтетіндігін хабарлады. Оған бизнес оқуын бітіргендігі жөніндегі сертификаты бар кез-келген азамат қатыса алады. Қатысушы инновациялық жоба ұсынып, өзінің бизнес жос-парын қорғауы тиіс. Жеңімпазға мемлекет тарапынан 3 млн теңгеге дейін қайтарымсыз гранттар беріледі.

Ауылшаруашылығы саласы бойынша субсидияны қалай алу керектігін түсіндірген Мәншүк Ташкенбай қазір барлығы электронды фоматқа ауысқандығын хабарлады. Электронды кілт арқылы «МинАгро» порталына кіріп, кез-келген қызметтің түрін алуға болады. Қанат Омаров та ауданымыз мал өсіруге тиімді аймақ екендігін жеткізіп, мал өнімдері субсидияланатындығын айтты.

Жиылған азаматтар толғандырған мәселелері бойынша сұрақтарын қойды. Әсіресе, мал сатып алу жөнінде түсінбеушіліктер туындауда. Айтуынша, малды тек тіркелген жеке кәсіпкерден алуға тиіс. Олай болмаған жағдайда, мемлекет субсидия бөлмейді. Бұл сауалға Қанат Омаров нақты жауап берді:

– Малды кез-келген жерден және адамнан сатып алуға болады. Тек құжаттары бар екендігіне көз жеткізу керек. Сатушыдан қолхат алып, малдарды өзіңізге тіркейсіз. Мұнда ешқандай проблема жоқ – деді. Жиын барысында басқа да сұрақтарын қойып, мамандардан кеңес алды.

С.НҰРАДИН

Пәкістандық дәрігер Ишан Хусейн медицина саласына сіңірген ерен еңбегі үшін марапат алуға xалықаралық бір конференцияға бару үшін, ұшаққа отырады. Бірақ ауа-райы күрт өзгеріп,найзағай ойнағандықтан ұшақ ең жақын маңдағы әуежайға қонуға мәжбүр болады.Бұдан кейінгі ұшақ 16сағаттан кейін ұшатын еді. Дәрігер ызалы түрде:
Мен міндетті түрде үлгеруім керек,16 сағ күте алмаймын, - дейді. Әуежай қызметкерлері:
- Баратын жеріңіз 6 сағаттық жер,қаласаңыз көлікпен бара аласыз,-дейді. Хусейн асығыс жолға шығады,бірақ қатты жаңбыр жолды көрсетпей,ақыр соңында селдің салдарынан жүре алмайтындай жағдайға жетеді.
Әбден тоңып,қалжыраған дәрігер жолдың шетінде тұрған бір ескі үйдің есігін қағады.Үйде бір қарт әйел бар екен.Дәрігер оған асығыс түрде телефоныңызды бере тұрыңызшы шұғыл түрде xабарласуым керек дейді. Балам-ау, көрмей тұрмысың бұл жерде телефон түгілі,электр қуаты да жоқ. Кел, одан да шай ішіп жылынып ал дейді.Дәрігер шарасыз түрде әйелдің айтқандарына келісіп шай ішіп жылынады.
Әйел орнынан тұрып Құдайға құлшылық етуге отырады.Ұзақ уақыт дұға етіп,жалбарынады.
Хусейн назар салып қараса,әйел бір қолымен бесік тербетіп,жалбарынып отырғанын байқайды.Бесікте қимылсыз жатқан өте әлсіз нәрестені көреді.
-Мұншалық жылап дұға қылардай не жағдай болды? -Бұл кімнің баласы,апатай,- дейді.Қарт әйел:
- Бұл ата-анасынан жетім қалған немерем.Ауыр дерті бар.Жақын маңайдағы дәрігерлер ешқайсысы емін таба алмады.Ишан Хусейн деген мықты дәрігер бар екен,емін сол біледі дейді.Бірақ ол өте алыста,оған жету үшін бірнеше күн жол жүру керек.Қаражатым да жоқ,оның үстіне бұл бала жол көтере алмайды.Шарасыздан немеремнің дертін жеңілдетіп,шипасын бере гөр деп дұға қылудамын,- дейді қарт әйел.
Сол сәтте дәрігер Хусейн көз жасына ерік берген еді,екі бетін жас жуған күйі"Орныңнан тұр,апатайым! Құдайым сенің дұғаңды қабыл қылды. Сенің дұғаң көкте найзағай ойнатып,ұшақты жерге қондырды.Аспаннан жаңбыр жауғызып,айналаның бәрін селге айналдырып,мені сізге алып келді дейді. Алла құлдарына қалағанын осылайша береді.

Әңгіме ұнады ма? Осындай ғибратты, ойсаларлық xикаяларды жиі салып тұрғанымызды қаласаңыз, төменге пікірге қалдырыңыз. Сіздің ойыңыз өте маңызды, құрметті оқырман!