Редакциямызға жолданған Юсуп Қамбаров атаның хатының желісімен демалыс күндері Ават

ауылына ат басын бұрған едік. Мақсатымыз – қарияның жеңімпаз әрі жүлдегер немерелерін

өз көзімізбен көріп, қазыналы отбасының қарекетіне куә болу еді...

Өмір – дария десек, сол дарияның асау толқындарынан қорғайтын, қатерін ескертіп, жол сілтейтін көшбастарлардың болғаны демеу емей немене?! Әсіресе, өмір иірімдерінен адаспай, тура жолдан таймай нәпақасын адалынан тауып, қолындағысын жақындарынан аямай жүретін ата-апаларымыз-дың болғаны қандай жақсы. Самайын ақ шалса да сыр білдірмей, шаңырақ-тың тіре-гі бола білу – екінің бірінің қолынан келетін ерлік емес. Ал, біздің мақаламызға арқау болатын кейіпкеріміз сондай ерлік жасап жүрген батыр ғана емес, сондай-ақ, әлі де қатардағы сарбаз іспеттес. Олай дейтініміз, жасы сексеннен әрі секіріп кетсе де, ордабұзар азаматтың тірлігін тындырып-ақ жүр.

1936 жылы дүниеге келген Қамбаров Юсуп Тохтамұлы бүгінде әулетінің мәуелі бәйтерегі болып отырған жайы бар. 38 жылдан астам уақыт ауданымызда агроном болып жұмыс жасап, бейнеттің зейнетін көріп отыр бүгінде атамыз жары Зора Қамбаровамен бірге. Зора Магамеджанқызы да саналы ғұмырын тұрғындардың денсаулығын түзеуге арнаған 28 жылдық өтілі бар медбике екен. Бірге өмірге үш баланы әкеліп, тәрбиелеп, ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, немере қызығына малынып отырған қариялар әлі күнге дейін еңбектен бас алмақ емес. Барлық шаруашылықтарын басшылап, мал-жанының күйін күйттеп жүретін Юсуп атаның ауласы күзгі өнімдерге лықа толы. Немерелерінің аузын аққа малып әжелері жүр кемсеңдеп. «Табиғаттың тамаша сыйы – мынадай өнімдерді өзің өсіріп, қолыңмен үзіп жегенге не жетсін, шіркін! Бізде бәрі табиғи. Ешнәрсені дүкеннен алмаймыз десек те болады. Балалардың денсаулығына да пайдалы, ағзаларына күш береді», – дейді Юсуп ата. Бізге жолданған хаттың негізгі кейіпкерлері, яғни атамыздың немерелерінің түрлі жетістіктерінің кілті, демек, осында болғаны ғой. Табиғи таза өнім – саламатты өмірдің кепілі. Дені сау, спортсүйер, өнерсүйер немерелерімен марқайып отыр-ған ата-әже әрдайым қолдауға әзір екендіктерін байқатты.

«Айтахунова Фируза мен Юсуп Дилярам деген немерелерім «Бахар» ансамблінің құрамында би билейді. Елордамыз Астанада өткен «Ақ көгершін» конкурсында бірінші орыннан жарқырап, грамота, медальдарын тағып келді қыздарым. Бішкекте өткен Орта Азиялық фестиваль-байқаудан бас жүлдені қанжығалады ансамбль. Талдықорған қаласында өткен облыстық байқауларда да бірінші орындардан көрініп жүр. Аудан мен облыс көлемінде өтетін мәдени шаралардың біреуінен тысқары қалған емес. Қазақ, ұйғыр, орыс, татар, тәжік билерін нақышына келтіре билейді қыздар ансамбль құрамында. Осы тұста олардың жетекшілері Гүлмира Шәкенқызының еңбегін ерекше атау керек. Тіптен, жаңа жылдық кеште Алматы телеканалынан қыздарымыздың биін тамашалап, марқайған кездеріміз аз болмады», – дейді Юсуп ата мақтанышпен. Ең негізгісі – немерелері қайда барса да аталары шашбауларын көтерісіп бірге жүреді екен. Барлық шығындары мен киім-кешегіне, жол-пұлына өз қаражатымен демеушілік жасауда. «Юсуп Дилярам тек өнерде ғана емес, сонымен қатар, білімде де бағын сынап жүр. Өзі оқу озаты. О.Мұхамадий атындағы орта мектептің 8-ші сынып оқушысы. Математика пәнінен өткен жарыстарға, олимпиадаларға қатысып жүлделі орындарды иеленді», – деген қазыналы қарт ендігі кезекте ұл немерелерінің жетістіктеріне тоқталмаққа жүгінді. «Үш немерем спортпен шұғылданады. Киокушинкай-кан каратэге барады. Рамиль Юсуп қатысқан бір жарым жылдың ішінде жүлделі орындардан көрінеді үнемі. Алматы қалалық «Жауынгер» турнирінде де бірінші орынды иеленді. Ал, Қамбаров Дильмурат болса спортпен екі жыл көлемінде айналасуда. Талдықорған, Қарағанды, Алматы қалаларында өткен турнирлерге қатысып бірінші орынның да, екіншінің де, үшінші жүлделі орынның да дәмін татып үлгерді. Бірде немерем бір жарыстан кейін маған хабарласып тұр. – Ата, кешіріңізші, мен үшінші орын алып қалдым, бірінші орынға ие бола алмадым, – деп жылап жібергені бар. Мен баламның пейіліне ризашылықпен: – Балам, неге жылайсың? Үшінші орынға жету үшін де зор еңбек пен дайындық қажет. Бұл – спорт. Ал, спортта жеңіс пен жеңіліс қатар жүреді, – деп әрең жұбаттым. Таймыр Тахир дзюдоға қатысады. Алматы қаласында өткен турнирден бірінші орынмен оралды жақында. Сосын, баланың алға қарай жылжуы үшін оған талпыныс керек. Ал, талпынысты ояту үшін де түрлі әдістер бар. Мысалы, менің немерелеріме арнаған фондым бар. Яғни, бірінші орын алып келсе 15 000 теңге, екінші орынға 10 000, үшінші орынға 5000 теңгеден беріп отырамын. Немерелерім сайыстардан қайта салысымен, мейлі түн немесе таң болсын, міндетті түрде бірінші маған келеді жүлделерімен», –  деген Юсуп Қамбарұлы біздің басылымның тұрақты оқырманы екенін тілге тиек етті.  Сонау 1971 жылдан бері үзбей газетке жазылып келе жатқан атамыз бір нөмірді назарынан тыс қалдырмайды екен. Тілшілеріміздің бәрін сырттай білетін қария тіптен кей мақалаларға талдау жасап жіберді сол тұста. Ауданда болып жатқан жаңалықтардан «Еңбекшіқазақ» арқылы хабардар болып отыратын қариялар елдің бүгініне шүкіршілік етіп, болашағына береке мен бірлік, бейбітшілік тілеуден тынар емес. 

«Аталар сөзі – ақылдың көзі» демей ме халық даналығы. Олай болса, ұрпағын ұлағатымен, өнегесімен өрге жетелеген, ақылымен алға тартқан ақсақалдарымыз аман болғай. «Қарты бар үйдің – қазынасы бар» екенінің дәлелі болып отырған Юсуп ата мен Зора әжей балаларымен мақтанады, немерелерімен шалқаяды. Ұрпағымен марқаяды. 

Алмагүл НҰҒМАН.

Ежелгі аңыздардың айтуынша адамзатты осы әлемнің қожасы ретінде жаратыпты-мыс. Жаратушы иеміз әлем қожасын басқа жануарлардай күштілік пен қуаттылық, ұшқырлық пен жылдамдық, сезгіштік пен жетілгіштік секілді қасиеттерден кенде қалдырса да, ақыл мен сана, білім мен ғылым, ой мен қиял секілді нығыметтерді бойына дарытыпты. Осылайша әлемнің гүлденуі не құрып жоғалуының кілтін де адамның еншісіне қалдырыпты. Бірақ бойын қатігездік пен тойымсыздық, дүниеқоңыздық пен қомағайлық билеген кей пенделер қолда бар мүмкіндігін асыра пайдаланып, тұмса табиғаттың көркін қашырып, оған қарсы аяусыз түрде нұқсан келтіруде. Осының әсерінен жайқалған жасыл ормандар оталып, қаптаған аң-құстар қырылып, табиғи ландшафтар өзгеріске түсуде. Тіптен кейбір аң-құстар мен өсімдіктерді тек суреттерден ғана көретін жағдайға жеттік. Бұған себеп Тәңірі бұл әлемге қожа ретінде жаратқан адам баласының соған сай жауапкершілігін ұмыт қалдыруында. Жауапкершіліктен арылып, тек билікке ұмтылған пенделік құмарлықтың ақыры табиғатқа қарсы келуге әкеліп соқтырды. Табиғат анаға құрметпен қарап, үндестікте өмір сүруді емес,  өктемдікпен әмір жүргізуге тырысқан адамдардың әрекеті кейде шектен шығып та кетті. Тек нақты ғылымдарға сүйене отырып, материалистік идеямен қаруланғандар енді құдайдың орнына таласуға дейін барды. Бірақ бұл өктемдікке Табиғат ана да ара-тұра үн қатып, оларды сабасына түсіріп, тәубесіне келтірді. Бүгінгі бүкіләлемдік мәселеге айналып, талай ғалымның басын қатырып, санасын сансыратқан «ғаламдық жылынуда» табиғаттың бізге жіберген белгісі болуы да мүмкін ғой.

Деседе табиғатты ұстаз тұтып, оған шәкірт ретінде мәміле жасайтын жаны ізгі адамдар да арамызда өмір сүріп келеді. Сондай ізгі жандардың арқасында басты орынға экономика емес, экология ие болды. Олар қоршаған ортаға деген адам баласының озбырлығына тұсау салып, қатігездікті қайы-рымдылыққа, қомағайлықты қанағаттылыққа алмастыруға дәріптеді. Ғасырлар қойнауынан аман жеткен көркі көз тартар табиғи ландшафтарды аман сақтап, келер ұрпаққа қаз-қалпында жеткізудің жолын іздеді. Осындай игілікті жұмыстардың арқасында табиғи қорықтар құрылып, ұлттық саябақтар ұйымдастырылды. Қазақ даласының да өзіне тән табиғи қалпын сақтау үшін көптеген қорықтарқұрылып, ондағы аңдар мен құстар, өсімдіктер мен басқа да тіршілік иелерін қатаң түрде қорғауға алды. Мұндағы мақсат салғырттық пен өктемдіктің кесірінен жойылып кетудің (жолбарыс, тарпаң) қаупін болдырмау, ал жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрғандардың (барыс, арқар) санын көбейту. Яғни, Қызыл кітапты одан сайын қалыңдатып,парағын көбейтпеу.

Қорықтар – бұл табиғат объектілерін корғаудың ең жоғары формасы, биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жайқалған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс.Бүгінде Қазақстанның аумағында Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Батыс Алтай, Қорғалжын, Марқакөл, Үстірт, Наурызым, Барсакелмес, Қаратау секілді он қорық бар. Қорықтың басты ерекшелігі – онда ешқандай шаруашылық жұмыстары жүргі-зілмейді. Дегенмен, ондағы қызметтер негізгі үш бағытта іске асады. Бірінші, қорғау қызметі. Бұл қызметті мемлекеттік инспекторлардан құрылған арнайы топ жүргізеді. Олардың міндеті – қорық аумағына сұғын қадап, пайда табу мақсатымен қорғауға алынған аумақта аң аулап, өсімдіктерді бүлдіретін қаскөйлерден сақтану. Сол себепті де қорық аумағына көлденең көк атты аяқ басып, өз дегенімен жүре алмайды. Екінші бағыт – ғылыми зерттеу жұмыстары. Бұл қызметті арнайы ғылыми қызметкерлер атқарады. Олар – қорықта кездесетін табиғи кешендердің биологиялық ерекшеліктерін, онда болатын табиғи құбылыстардың өзгеруін әрі оның ортаға тигізер әсерін зерттейді. Сонымен қатар, маңызды ғылыми зерттеулер жүргізіп, ғылымның дамуына үлес қосады. Үшінші бағыт – экологиялық ағарту жұмыстары. Бұл қызметті арнайы экскурсоводтар жүргізеді. Олардың міндеті – табиғатты қорғауды насихаттау және мұражаймен таныстыру. Осы мақсатпен экологиялық экскурссия ұйымдастырып, өзгелердің табиғаттың тылсым сырларын тануына жол ашады.

Аталған қорықтардың ішіндегі біздің сөз еткелі отырғанымыз – Алматы мемлекеттік табиғи қорығы. Бұл қорықтың бір бөлігі ауданымыздың аумағында жатыр.

Алматы қорығы Іле Ала-тауының төрінен орын теуіп, ең көрікті деген жерлерді қамтып жатыр.Бұл қорық алғаш Кіші Алматы өзені аймағында 1931 жылы 6 мамырда құрылып, жер аумағы 13000 гектарды қамтыған. 1935 жылы ақпан айында мемлекеттік деген дәреже берілген. Ал қырқыншы жылдардың басында аталмыш қорық одақтық маңызы бар қорықтар қатарына енеді.Сол кезде ол бүкіл Іле Алатауын, сонау Сөгеті жазығынан Қаскелең өзені аңғарына дейінгі аралықты алып жатты.Тіптен, оның құрамына Іле өзенінің жағалауы да кірген еді.Алайда соғыстан кейінгі жылдары әр түрлі себептерге байланысты қорық көлемі бірнеше рет өзгеріп, тіпті кейіннен жабылып та қалды.Содан Алматы корығы 1960 жылдың 11 қарашасында Іле Алатауының орталық бөлі-гіндегі таулы аймақта қайта құрылып, 1964 жылы оған Талғар және Түрген орман шаруашылығы жерлері берілді. 1966 жылы қорыққа 17850 гектар болатын Кербұлақ ауданындағы Қалқанды шөлі аймағы қосылып, кейіннен 1983 жылы аталған аумақ Қапшағай аңшылық қорық шаруашылығына беріледі.

Қазіргі уақытта қорық Іле Алатауының орталық бөлігінде теңіз деңгейінен 1200-5017 метрге дейінгі биіктікте жалпы алқабы 71700 гектар аумақты алып жатыр. Бұл негізгі бөліктің батыс шекарасы Талғар өзенінің сол жақ арнасымен өтсе, солтүстігі осы өзеннің оң жақ арнасымен және Есік көлі қазаншұңқырымен шектеледі. Ал шығысында Есік өзенін бойлай Шелек өзенінің бастауына, Қырғызстан шекарасына барып тіреледі. Ең биік шыңы – Талғар шыңы. Қорық шекарасымен 2 километр қорғаныш аймағы өтеді. Қорық территориясында өзендер мен басқа да сулар нәр алатын 160-тан астам мұздықтар бар.

Қорықтың жануарлар әлемі өте бай және алуан түрлі. Бұл жерде сүтқоректілердің 39, құстардың 200, бауырымен жорғалаушылардың 6, қосмекен-ділердің 1 түрі кездеседі. Төрт мыңдай жәндіктердің екі жүздей омыртқасыздары бар. Олардың 22 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар барыс, ілбіс, сілеусін, қоңыр аю, бүркіт, сақалтай, құмай, бидайық, тас сусары секілділер. «Соңғы кезде тауешкілердің саны артып, айтарлықтай көбейгенімен, олардың көп бөлігі басқа жаққа ауып кетті. Тауешкілер барыс, сілеусін секілді жыртқыш аңдардың негізгі азығы болып табылатындықтан, олардың азайып не көбеюі аталған жыртқыштарға да әсер етеді. Сондықтан барыстардың өсімі тауешкілердің де өсіміне тәуелді. Сонымен қатар қоңыр аюлардың өсімі де көңіл көншітерліктей», – дейді қорықтың аға инспекторы Қ.Мұстафаев.

Қорық аумағында өсімдіктер-дің де көп түрі ұшырасады. Оның дәрілік, улы түрлері де бар. Сирек кездесетін өсімдіктердің де түрлері мол. Олардың қатарында 1078 жоғарғы сатыдағы өсімдіктер, 80 мүк, 200 саңырауқұлақ, 100 қына түрлері кездеседі. Бұлардың ішінде 29 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар кәдімгі өрік, Сиверс алмасы, долана секілді өсімдіктер.

Қорықта биіктік белдеулерге байланысты да өсімдіктер дүниесі өзгеріске ұшырап, өзіне тән ерекшелікке ие болады. Биіктікке қарай өсімдіктер де бес белдеуге бөлінеді. Теңіз деңгейінен 1200-1400 метр биіктікте шалғынды алқап басталады. Бұл белдеу дәнді және алуан түрлі өсімдікті дала деген атауға ие. Алқапта ағаш тұқымдас өсімдіктер басым. Олар: кәдімгі өрік, Сиверс алмасы, Нездвецкий алмасы, долана т.б. Жануарлардан елік, қабан, қасқыр, аю, тас сусары, борсық, түлкі, қарға, сауысқан, тоқылдақ, кептер, көкшымшық, көкқұс, суышылқара кездеседі.

Жапырақты орманды алқап аталатын теңіз деңгейінен 1400-1600 метр биіктікте орналасқан белдеуде бөрі қарақат, жабайы алма, таңқурай, итмұрын, Шренк шыршасы ұшырасса, жануарлардан  сілеусін, елік, т.б. бар.

Теңіз деңгейінен 1600-2600 метрге көтерілсеңіз қылқанды орман белдеуіне тап боласыз. Мұнда Шренк шыршасы мен аршалы алқап басым.

Ал субальпілік шалғынды алқап теңіз деңгейінен 2600-2900 метр биіктікте орналасқан. Онда аршалы тоғай, итмұрын өседі. Аршаементұмсығы, қырғауыл, суыр, тауешкі, барыс, ілбіс, сақалтай, құмай бұл алқаптың негізгі байлығы.

Соңғы альпілік мұздық белдеу барлығының жоғарғы жағында жатыр. Теңіз деңгейінен 2900-3200 метр биіктікте шөптектес өсімдіктер өссе, ал 3800-4800 метр биіктіктен құздар мен мұздықтар белдеуі өтеді. Онда мәңгілік қарлар мен мұздар бар. Бұл мұздықтардан бұлақтар мен өзендер бастау алады.

Ерекше сұлу көркі көзіңді арбап, табиғи байлығына аңса-рың ауатын Алматы қорығы табиғаттың тазалығы мен қа-лыбын сақтаған киелі орын. Аумағындағы жануарлар мен өсімдіктер дүниесі де басқа қорықтардан өзгешеленіп тұра-ды. Осы көркемдік пен өзгешелікті сақтауда қорық қызметкерлерінің де еңбегі ерен. Деседе, ғалымдар мен экологтардың айтуынша жер көлемі жөнінен 9 орынды алып жатқан ұлан-байтақ қазақ жерінде 10 қорық пен бірнеше ұлттық саябақтардың ғана болуы аздық етеді. Сондықтан жеріміздің табиғи қалыбын сақтап, әсемдігін паш ету үшін әлі бірнеше қорық ұйымдастырылуы лазым. Болашақта қорықтардың саны көбейіп, аумағы артуы әбден мүмкін.

Нұрсерік ТІЛЕУҚАБЫЛ.