Соғыстан кейінгі дүниенің бәрі қат, жетіспей жатқан заманда сәбилерге ойыншық сатып әперу деген мәселе орындалмақ түгіл ойға алынбайтын да еді. Солай дегенмен де жақсы көретін ұл-қыздарына әке-шешесі, немерелеріне ата-әжесі қолдан қуыршақ, батпырауық, зырылдауық дегендей жоқтан бар жасап, ойын балаларын ойыншықсыз қалдырмайтын.

Әкесі атты әскер-кавалерияда борышын өтеп, бейбіт өмірде атбегілікпен айналысқаны, атын баптап ұстап үлкен-кіші жарыстардан қалмайтындығы бәйге кері атын күтіп, жем-суын бермей тыншымайтын қасиеті Қайырбекке де дарыған болу керек. Жасы төртке толар-толмастан жуас сауын биені кешке тұсап келуге, ертеңгісін тұсауын алып жетектеп келуге жарап қалған болатын. Сәби Қайырбектің осы ұмтылысы атасына да қатты ұнайтын. Өйткені малжанды бала аш болмайды, атқұмар ұл елге қорған!

Бір күні қыстың қамын жазда ойлайтын әдетімен Қайырбектің атасы, елдің бәрі Ахаң деп атайтын Ахметжан қария отын дайындап отырып, жылқының басына ұқсаған қайыңның түбірін тауып алды. Шеберлікпен тікелей айналыспаса да бәкі пышақ, шаппа шот, ара, балта дегендерді баптап, өткір қылып ұстайтын қария екі-үш сағатта жонып, өңдеп, ағаш ат басын жұмыр ағашқа шегелеп, кейінгі жағына жылқының бір уыс қылын байлап, сол жұмыр ағаштың екі жағына екіден таяқ шегелеп, аяқтарын да сайлап қойды.

Ағаш ат жылқы малына онша ұқсамаса да қылдан кекіл мен жал жапсырған басына қарап, ұзын «құйрығына» қарап Қайырбек: «Ата, атты маған жасадың ба?» – деп қуанып кетті. «Әзірге осы «атқа» міне тұр, өскесін нағыз тұлпарға отырасың, құлыным», – деп ойыншық атты жіптен жасаған «жүгенімен», қабырғада ілулі тұрған салт қамшымен қоса Қайырбекке тапсырған еді.

Көршілердің өзі қатарлы төрт-бес жасар балалары ағаш атқа мініп мәз болып, екі күн қызықтады. Тек үшінші күні ағаш атты көруге келген алты жасар Вася есімді тың көтерушілер легімен келіп, ауылға отырықшы болып қалған Владимир Дорохиннің ұлы ойыншық атты көре сала Қайырбекті елеместен итеріп тастап, ағаш атқа қонжиып отырып алды. Қайырбек бұған ренжіген жоқ. Атасының «қызғаншақ болма!» деген сөздерін ұмытпай: «Васька, сәдес лошат, катайся», – деп қолпаштап та қойды. Қайырбектен екі-үш жас үлкен Васька денелі еді. Ағаштан қиюластырылған ойыншық ат сықырласа да сына қойған жоқ. Бірақ Вася аттың үстінде отырып тебінген болып: «Но, кляча!» – деп аяғын тіреп жүргізбек болып біраз әлектенді де, секіріп түсіп Қайырбектің қолындағы салт қамшыны жұлып алып, ағаш аттың түбірден жасаған басынан ұрғылай бастады. «Малды ұруға, әсіресе, бастан ұруға болмайды» деген атасының сөзі құлағында қалған Қайырбек: «Васька, не бей лошат, нельзя малды бить!» – деп сөзбен тоқтатпақ болды ожар орыс баланы. Ол Васькаң тоқтамақ тұрсын, аузына келген орысша балағат сөздерге «кляча, убью, арам каткир» деген сөздерді қосып өршелене түсті. Бұдан әрі Қайырбек шыдап тұра алмады. Васьканың қамшы ұстаған қолына жармасып тоқтатпақ болды. Жасы да, денесі де үлкен Васька итермек болған сәтте Қайырбек шап беріп сол қолын ұстай бере тісімен қыршып алмасын ба. Қолы қанамаса да Қайырбектің тісі батып кеткен болу керек, Васька байбаламдап жақын жердегі үйіне тұра жүгірді.

Екі баланың арасындағы кішігірім жанжалға енді үлкендер аралассын. Васьканың шешесі адуынды толық келген Мария көп сөзге келмей Қайырбектің құлағынан ұстап, үйге жетелей жөнелді. Бұны көрген атасы көрші Марияға: «Баланың құлағын босат!» – деп зекіді. Балаға қол жұмсап көрмеген Ахаң қатты кейіді көрші әйелдің өрескел қылығына. Қайырбекті тұрғызып қойып:

– Не үшін Васьканың қолын тістедің? – деп сұрады сабырлы дауыспен атасы. 

– Ол неге менің атымның басын қамшымен соққылады? «Қой» десем, қоймады. Сосын қамшы ұстаған қолын тістедім. Васьканың қолынан қамшы түсіп кетті. Сіз өзіңіз айтушы едіңіз ғой, ата, «малды ұруға болмайды» деп.

Атасы сәл ғана жымиды да, Васяның шешесіне болған жайды түсіндіріп берді:

– Қазақ тәрбиесінде малды ұрмайды, әсіресе, бастан ұру малдың азаюына себеп болады. Ал жылқы – қазақ үшін киелі мал.

Мария да болмайды:

– Ну, это же не живая, а деревянная.

– Менің немерем үшін осы ағаш ат – тірі мал секілді. «Баланы жастан» деген мәтел бар, сенің ұлың Васька жақсы бала, бірақ қазақтың салт-дәстүрін сыйлайтын етіп тәрбиелегенің абзал! – деп адуындап тұрған Мария көршінің мысын басты сабырлы сөздерімен.

Ал сол Васяны мүлдем ұмытып, он бес жылдан кейін сонау Украинаның ең ірі қаласында жолықтыру үш ұйықтаса да түсіне кірмейтіндей еді, Ахаңның немересіне.

Қайырбектің заманында Отан алдын-дағы борыш деп аталатын мерзімді әскери қызмет үш жылға созылатын. Украинаның Днепропетровск қаласына алтыншы гвардиялық танк армиясының штабында қызмет ететін болып, карантин кезеңін өту үшін жас сарбаздарды сапқа тізіп қойып, командирлер аты-жөнін атап, жүзін көріп, түрін көріп, есім-сойымен танысуда. Взвод командирі демалыста, орынбасары – сержант тізімді оқып жатыр. Қайырбекке келгенде тегін дұрыс оқығанмен, атын тілі келмей бүлдіре берді де, өзі де мерзімді қызметтегі сержант: «Давай, тебя назовем – Коля, будешь Николаем, так проще, удобней», – дейді. Қайырбек бұл-қан-талқан ашуланып шығып: «Атам азан шақырып қойған атымды Николай деп өзгертпе!» – деп қарсылық білдірді. Сөйтіп егес үстінде тұрғанда саптан бір сарбаз екі аттап: «Мен бұл сарбазды білемін, ол – ұлтшыл. Атын өзгертсең, төбелеседі. Жерлеспіз. Мен бала кезімде ағаш атын қамшымен ұрғанда қолымды тістеп алған. Қазақтар нәресте туғанда азан шақырып, сәби құлағына атын үш рет айғайлап айтады. Мен қазақтармен бірге тұрып, әдет-ғұрпын игергенмін», – деп сайрап тұрған солдаттың Вася екенін сонда ғана білді Қайырбек.

Кейін жолығып, қайда болғанын, қалай бір шақырылымда әскерге келге-німізіді сұрасам: «Атты, ағаш атты қамшымен ұрғаным үшін анам маған болысқанмен, әкемнен таяқ жегенмін. Қазақ бастауыш мектебін бітірдім. Тек орыс поселкасына көшкен соң ғана, орысша бесіншіден бастап оқыдым. Бірақ әкем «біз қазақстандық болдық, қазақша үйрен!» деген соң, қазақ тіліндегі кітап-журналдарды оқып жүрдім. Төрт жастағы сенің қылығыңды әкем қостады. Бірақ ұлтшыл деген сөзді (орысшасы националист) бірінші рет әкемнен естідім. Украиндықтар да өз тіліне келгенде өлері бар жаны шыға қорғайды екен».

Сонымен төрт жасында «ұлтшыл» атанған Қайырбек әскер қатарында да, кейін орта біліммен-ақ газет қызметкері болғанда да, оқуға түсіп, студенттер қатарына қосылғанда да «ұлтшыл» деген атақты арқалап жүрді. Біреулер бұл қа-сиетті қолдап, қорғап айтса, енді біреулер кекетіп-мұқатып айтады. «Мейілдері», – дейді іштей Қайырбек, – «мәңгүрт деген атақтан ұлтшыл деген қасиет әлдеқайда биік тұр». Ұлтжандылық туралы әңгіме жалғасады.

Қ.ҚАСЫМҰЛЫ.