– Әбу Насыр әл-Фарабиді бірінші кезекте кім деп танимыз?

– Әл-Фараби – біріншіден, арабтілді философ. Ол Аристотель, Платон кітаптарын араб тіліне аудара отырып, өзінің көптеген еңбектерінде олардың идеяларын одан әрі қарай дамытты. Әл-Фараби – бүкіл түркі дүниесінің ғұламасы.

– Қазақ ғалымдары арасынан әл-Фарабиді тұңғыш зерттеушілер кімдер?

– Әл-Фарабиді Қазақстанда тұңғыш зерттеген – Ақжан Машани. Ол кісі, негізінен, жаратылыстану ғылымдары жағына көңіл бөлді. Ал ұлы ғалымды Қазақстанға шынымен қайтарған – Ағын Қасымжанов. Ол кісінің жетекшілігімен Философия және құқық институты жанынан 1975 жылы әл-Фараби мұрасын зерттеу орталығы құрылды. Сол жылы А.Қасымжановтың Б.Ғафуровпен бірлесіп жазған «Әл-Фараби – мәдениет тарихында» деген монографиясы Мәскеуде жарық көрді. Бұл еңбек қоғамда үлкен серпіліс тудырды. Сондай-ақ орыс тілінде Мәскеуде «Әл-Фарабидің эстетикалық көзқарасы» деген кітабы шықты. Әнуар Әлімжановтың Ағын Қасымжановтың ғылыми редакциялауымен «Ұстаздың оралуы» атты ромны да әл-Фарабиге деген қызығушылықты арттыра түсті. Міне, әл-Фарабидің өз отанына – Қазақстанға оралуының қысқаша тарихы осындай. «Ал бұған дейін кімдер зерттеді?» дегенде шындықты айту керек, Өзбекстанда Мұзаффар Хайруллаев деген академик әл-Фарабидің философиясы және дүниетанымдық көзқарастары туралы бір-екі кітап шығарды. Бірақ Ташкентте жарық көрген бұл еңбектер орталықтан – Мәскеуден шықпағандықтан одақтың көлемде таныла қоймады.

– Профессор Шәмшидин Әбдіраманов: «Мұзафар Хайруллаев әл-Фараби туралы алғаш Ақжан Машанидің аузынан естіген. Бізде академиядағы мәселелер шешілмей, әрі-сәрі болып жүргенде Хайруллаев докторлық диссертациясын қорғап, әл-Фарабидің 5-6 еңбегін аударып шыққан» дейді...

– Ақжан Машанидің бізге әл-Фараби туралы алғаш ақпарат берген адам екені рас. Ол кісінің өзбек академигі Хайруллаевпен кездескені де рас шығар, ол жағын мен білмедім. Дегенмен, философиялық тұрғыдан алғанда академик Хайруллаевтың да еңбегін бағалағанымыз жөн. Ақаң әл-Фарабидің жаратылыстану ғылымдарына арналған еңбектерін көп қарастырса, ұлы ғұламаның философиялық көзқарастары жайлы тұңғыш рет 1965 жылдары үлкен монография жазған – Мұзафар Хайруллаев.

Жалпы, әл-Фарабидің қазақ жұртына оралуы, танылуы 1970 жылдардан басталды. 1993 жылы А.Қасымжанов пен Ә.Дербісәлінің ұйытқы болуымен бұрынғы С.М.Киров атындағы университетке әл-Фараби есімі берілді және сонда «Әл-Фараби» орталық ашылды.

– Еуропаның қайта өрлеу дәуіріне әл-Фарабидің қосқан үлесі, ықпалы қандай?

– Әл-Фарабидің ықпалы еуропалық ренессанс дәуірінің басталуына түрткі болды. ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде 2010 жылдың 18 қарашасында – Бүкіләлемдік философия күні аясында «Әл-Фараби және еуропалық ренессанс дәуірі» деген тақырыппен дөңгелек үстел өтті. Оған жер-жердің бәрінен фарабитанушы ғалымдар қатысты, Қазақстаннан екі математик, бір философ бардық. Сонда Еуропа ғалымдарының әл-Фарабиді соншалықты жақсы білетіндіктері мені қатты таңғалдырды. Олардың ұлы ғұламаны терең білу себебі – әл-Фарабидің көп еңбегі сол Еуропада сақталған. Орта ғасырда өмір сүрген бабамыздың еңбектері ХІ-ХІІ ғасырлардан бастап бірнеше рет латын, еврей тілдеріне аударылған. Еуропалықтар грек мәдениетімен, Эллада мәдениетімен араб және түркітілдес мұсылман философтарының еңбектері арқылы танысуға мүмкіндік алған. Католик шіркеуі дін мен ғылымды ажыратып тастағандықтан орта ғасырда Еуропада мәдениет-өркениет, ғылым мен философия кенжелеп қалды. Ал араб халифаты тұсында мұсылмандық өркениет кең қанат жайып, Бағдад қаласы мәдени, рухани орталыққа айналды. Онда Платон, Аристотель, Гиппократ, Гален, Птоломейлердің шығармалары араб тілдеріне аударылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Ол кезде ғылым тілі араб тілі еді. Аристотелизм ағымының ықпалы күшті болғандықтан мұсылман перипатизмінің негізі қаланды. Ол, негізінен, екі бағытқа бөлініп, біріншісі – әл-Кинди, әл-Фараби және ибн Сина (Авиценна) атымен байланысты шығыстық аристотелизм болса, екіншісі – ибн Туфейл, ибн Баж, ибн Рушдтың (Аверроэс) атымен байланысты испан аристотелизмі. Әл-Фарабидің Еуропаға кеңінен таралуына оның ізбасарлары – осы испандық перепатетиктер ықпал етті. Олар өз еңбектерін араб тілінде жазды. Ал бұл уақытта Еуропа әлі грек тілін меңгере қоймаған-ды. Әл-Фараби грек философиясын жетік меңгергені соншалық, тіпті еуропалықтардың өздері Аристотель мен Платонның философиясын әл-Фараби аудармалары арқылы оқып үйренді. Осы жерде айта кетерлік бір жайт, еуропалық ренессанс дәуірінің басталуына себепкер болғандардың бірі – әл-Фараби.

– Осы жайында кеңінен айтып берсеңіз...

– Әл-Фарабидің, әсіресе, жаратылыстану ғылымдарына қатты ықпалы болды. Еуропа ғылымына әсері оның ізбасарлары ибн Сина, әсіресе, ибн Рушд арқылы көрініс тапты деп айта аламыз. Аверроизм, негізінен, ХІІІ-ХIV ғасырларда прогессивті француз және итальян философиясына қатты Р.Бэкон, Д.Скот өздерінің теориялық шығармаларында әл-Фараби, ибн Сина, ибн Рушд еңбектерін қолданды. Спинозаның кейбір трактаттарында құрылымы мен бағытына қарай әл-Фараби еңбектеріне жақындық сезіледі.

– Әл-Фарабидің Александрияға жер аударылғаны туралы айтсаңыз...

– Әл-Фараби ғылымды еуропалық не азиялық деп бөлген жоқ. екеуін тұтас қарастырды. Осы орайда ислам дінінің кейбір мәселелерімен келіспейтіндігі жөніндегі пікірлері үшін оны Александрияға жер аударады. Ол жақта әл-Фараби христиан ғалымдарымен танысып, логикадан мағлұмат алса, өз кезегінде оларға математика және басқа ғылымдарды үйретеді. Осылайша әл-Фараби Шығыс пен Еуропа мәдениеттерін байланыстырушы «көпірге» айналады. Сондықтан да ол кісінің еңбегі, атағы тек біздің ғана емес, әлемдік философияның, әлемдік ғылымның дамуында ерекше мәнге ие.

– Әл-Фарабидің ең бір танымал еңбегі – «Музыканың үлкен кітабы». Осы еңбектің жаңалығы неде?

– 1200 беттен тұратын бұл кітаптың екі томын француздың ұлы шығыстанушысы Р.Эрланже 1930-1935 жылдары түпнұсқадан француз тіліне аударды. Өкінішке орай, бұл бізде осыдан екі жыл бұрын ғана қолға алынып, Жалғас Сәндібаев тәржімалады. Қазіргі музыкада жеті нота болса, әл-Фарабидің музыканы математикалық цифрлар арқылы қағазға түсірген еңбегінде нота саны – 12. Сол бес нотаны әлі күнге ешкім тапқан жоқ. әл-Фараби музыканың тек теориясын зерттеп қана қоймаған. Сондай-ақ тәжірибе жүзінде де қолданып, көптеген аспаптарда тамаша ойнаған. Өзі де «канун» деген музыкалық аспап ойлап тапқан. Музыка туралы 1200 беттік еңбек жазып отырған адамның сол саланы жетік меңгергені анық. Әл-Фараби музыканың емдік қасиетін айта отырып, оның сазды, құлаққа жағымды, ырғақты болуы керектігін ескерткен.

Сұхбаттасқан Құралай МҰРАТҚЫЗЫ,

«АҢЫЗ АДАМ» журналы

№ 17 (29) қыркүйек 2011 жыл