1917 ЖЫЛҒЫ БОЛҒАН ТӨҢКЕРІСТІҢ ЖЕЛІ РЕСЕЙ ЖЕРІН ҒАНА ЕМЕС ОНЫҢ АЙНАЛАСЫНДАҒЫ КӨРШІ ЖАТҚАН ЕЛДЕРДІ ШАРЛАП, БІЗДІҢ ЕЛІМІЗДІҢ ДЕ ТАРИХЫ МЕН ТІЛІНДЕ ӨШПЕС ІЗ ҚАЛДЫРДЫ. 1920 ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДА СОЛ КЕЗДЕГІ БИЛІКТІҢ БАСТАМАСЫМЕН АРАБ ӘРПІМЕН ЖАЗЫП КЕЛГЕН ТҮРКІ ТІЛДЕС ХАЛЫҚТАРДЫҢ БАРЛЫҒЫН ЖАППАЙ БАСҚА ӘЛІПБИГЕ КӨШІРУ САЯСАТЫ ҚОЛҒА АЛЫНДЫ. СОНЫМЕН БІРГЕ БҰЛ САЯСАТТЫҢ АСТАРЫНДА ӘЛІПБИІН ЖОҒАЛТУ АРҚЫЛЫ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ЫҚПАЛЫН ЖОЮ ДА КӨЗДЕЛГЕНІ АНЫҚ.
1925 жылы латын әрпіне көшіру туралы конференцияда сөз алған А.Микоян: «Бұл әліпбиге көшу арқылы еуропалық және мұсылмандық өркениеттің арасына қабырға қойылып, Батыс пен Шығыстың арасында жаңа қарым-қатынас орнайды» – деп, болжам жасады. Басында араб әліпбиінің негізінде жаңа заманға лайықты әліпби дайындау туралы ұсыныстарды талқыға салғанымен де, осы жиыннан кейін латын әліпбиіне көшуді жақтаушылар белсенді әрекет ете бастады.
Латын әліпбиіне көшірудің ең алғашқы қадамы Әзірбайжан елінде жүргізілді. Осы тәжірибе негізінде бүкіл Кеңес елдерінде латын әліпбиіне көшіру жүйесі пайда болды. 1926 жылы 26 ақпан мен 6 наурыз аралығында Баку қаласында тұңғыш рет Бүкілкеңестік Түркологияның съезі өтті. Бұл жиынға шешім шығару мақсатында 131 делегат жиылды. Қазақтар, қырғыздар, татарлар мен өзбектер, чуваштар, Солтүстік Кавказ және Саха елінің азаматтары қатысты. Бұл съезде олармен бірге орыстың академиктері мен профессорлары, шетелдік ғалымдар, соның ішінде Түркияның екі ғалымы, неміс, парсы, венгр ғалымдары да болды. Бұл жиында негізгі үш мәселе қаралды. Терминология, орфография және әліпби. Ол кездегі барлық түркітілдес елдерді қызықтырған ортақ бір ғана мәселе – ол әліпбидің тағдыры еді. Себебі әліпбидің тек жазу ретінде ғана емес, мәдени және қоғамдық маңызы бар екенін қатысушылар жақсы түсінді. Түбі бір түркі халқының келешек тағдыры осы қадамға байланысты екенін түсінген жанашырлардың бір бөлігі араб әліпбиін сақтап қалудың жолдарын ұсынды. Бірақ Кеңес үкіметінің көздегені ол емес еді. Ислам дінінің негізін жоюдың басты көздерінің бірі жазуды алмастыру арқылы араб тілі мен әліпбиін жетік меңгерген молдалардың сабақ беруін тоқтату яғни сол арқылы дін насихатын әлсірету және Құранды оқу мүмкіндігінен ажырату болатын. Мұсылман емес елдердің көпшілігі латынға оңай ауысып жатты.
Кеңес одағының құрамына кірген өзге түркі тілдес елдер тәрізді 1929 жылдары Қазақстанды да ескі жазудан жаңа әліпбиге көшіру қарқынды жүргізіле бас-тады. Басылымдардың барлығы дерлік латын әліпбиіне көшірілді. Ауылдарда жаппай сауаттандыру мақсатында қызыл отаулар тігіліп, ол жерде латын әліпбиі насихаттала басталды. 1940 жылдары латын әліпбиі кириллицаға ауыстырылды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезден бастап қазақ лингвистері мен зиялы қауымының арасында латын әліпбиіне көшудің пайдасы мен зияны туралы пікірталастар жүргізіле басталды.
2006 жылдың 24 қазанында өткен Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ әліпбиін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге қалдырған едік. Әйтсе де, латын қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік елдердің латын қарпіне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой алдырмай, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек» – деген болатын. Латын әліпбиіне көшірілген көршілес мемлекеттердің тәжірибесін назардан тыс қалдырмауды да осы жиында тапсырған еді.
Әліпби ауыстырудың саясатқа да, басқаға да қатысы жоқ, ең басты қажеттілігін тілдің өзі талап етіп отыр. Тілдің ішкі-сыртқы жағдайы қазіргі жазудың (орфография) айтылымға (орфоэпияға) кері әсер етіп, өзге тілден кірген сөздердің салмағы арта түсіп, кірме дыбыстардың төл сөздеріміздің фонетика-грамматикалық талаптарын бұза бастауы секілді түрлі жағдайлар әліпби өзгерту мәселесін алға тартып отыр. Себебі біз бүгінде орыс тілін өз ана тіліміздей еркін меңгерген, сөздерді араластырып айта беруге де үйренген, тіпті кейде қай тілде сөйлеп, қай тілде тыңдап отырғанымызды өзіміз де аңғармай қалатын дәрежеге жеттік.
Елбасымыз өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан – 2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында: «Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады» – деп латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті.
Бұл болашаққа батыл қадам жасап, елімізді төрткүл дүниеге танытып келе жатқан Елбасының тағы бір маңызды бастамаларының бірі және дер кезінде қозғалған тіліміздің болашағы үшін жасалған ғылыми маңызды шара деп білеміз. Сонымен қатар, ЛАтын әліпбиіне көшу емес, қайта оралу дегеніміз жөн секілді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақ-қа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласын жүзеге асыру мақсатында және қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы № 569 Жарлығын негізге ала отырып, Алматы облысы бойынша мәдениет және мемлекеттік архив мекемелерінде басқарманың игі бастамасымен «Архив шежіресі» жобасы аясында 2017 жылдың қараша айында Талдықорған қаласында латын графикасына арналған аса құнды құжаттар мен сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар көшпелі көрмесі 2017 жылдың қараша айында Талдықорған қаласынан бастау алып, аудандарда жалғасын табуда.
Көрмеде латын графикасымен басылған 1928-1941 жылдар аралығында-ғы архивтік құжаттарының түпнұсқасы мен көшірмесі, қолжазбалар, газеттер кітапхана мекемелерінің қызметкерлерінің назарына ұсынылып, таныстыру жұмыста-ры жүргізілудe.
Жастар атынан латын әліпбиіне көшу реформасына қолдау көрсету мақсатында Еңбекшшіқазақ филиалының архивисті Динара Омингалиева өз баяндамасын оқыды.
Іс-шарада архивист Розбуви Розахунова кітапхана қызметкерлері мен оқырмандарды ұйымдастырылған көрме құжаттарымен шақырылған жұртшылықты таныстырды.
Р.ТОХМАМБЕТОВА,
Алматы облысының мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасы» ММ-нің «Алматы облысының мемлекеттік архиві» КММ-нің директоры.
