Еуразия континентін дүр сілкіндіріп, адамзат тарихының өзгеше өрбуіне ерекше әсер еткен көшпенділер даңқы ежелгі дәуірлер қойнауынан жаңғырып жеткендей. Әсіресе сахараны шаңдата жүйткіген тұлпарларының тұяқ дүбірі құлағыңнан кетпейді. Иә, сәйгүліктер сол даңқты бабаларымыздың айырылмас серігі болатын. Жылқы малы мінсе көлігі, жесе тамағы, ішсе сусыны, кисе киімі ретінде халық тіршілігі мен ел экономикасының да негізі еді. Көшпенділерді жылқысыз елестету садақты жебесіз атқанмен бірдей екені түсінікті. Жылқы тек төрт түліктің бірі ретінде ғана емес, көшпенділер тіршілігінің тірегіне айналған соң, оның салт-дәстүрі мен өмірлік философиясынан көрініс таппауы мүмкін емес. Бүгінде ғылым мен техниканың дәуірі жүріп, жылқының маңызы бұрынғыдай болмаса да, жылқы десе ішкен асымызды жерге қойып, елегізе елітіп отыратынымыз соның айғағы болса керек.

Біз, әдетте, өзімізді «жылқы мінездес халықпыз» деп мақтанатынымыз бар. Бала кезімізде де аналарымыз «құлыншағым» деп еркелетсе, құлдыраңдай шауып, мәз болатын кезіміз есіңізде болар. Арғы аталарымыз да ат жалын тартып азамат болғаннан бастап, ана дүниеге аттанғанша аттан түскен жоқ. Сонау Эллададан бастап, қиырдағы Египетке дейін кентаврлар туралы аңыз қалдырды. Достарына құшағын айқара ашып, қастарымен ат құйрығын кесісті. Ал қателессе, ат-шапан айыбын төледі, еліне қауіп төнгенде, «аттандап» жауға шапты. Осылайша, жылқы тек көлік ретінде ғана емес, философиясы мен мәдениетінен, тілі мен қисса-дастандарынан орын теуіп, халқымыздың бөлінбес рухани дүниесіне айналды. Әйтеуір, аталарымыз жылқы малына атүсті қараған жоқ. «Тегіміз түркі, көлігіміз жылқы» деп оны басқа түліктен артық санады. Кешегі Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында да жылқы малын қазақтың брендіне айналдыруды сөз еткен болатын. Иә, өте құптарлық іс. Кешегі бабаларымызға төл тарихымызды бірге жасасып, даңқымызды әлемге жайған жылқы түлігінің еңбегі мен атқарған рөлін жоққа шығара алмасымыз айдан анық. Керісінше, оларға қарыздар екенімізді мойындауымыз керек.

Жылқы қашан пайда болған?

Ғалымдардың сөзіне сенсек, жылқының пайда болу тарихы осыдан 65 миллион жыл бұрын басталған екен. Ол кезде қазіргі кездегідей биік те сымбатты болмаса керек. Яғни, арқасы бүкір, құйрығы ұзын, көлемі қанден ит сияқты бір түрлі жануар болған деседі. Ол жануарды ғылымда «эохипус» немесе «хирокетрия» деп те атайды. Бұл хайуанның алдыңғы қолында төрт сау­сағы, артқы тұяқтарында үш саусағы болып, бұталар мен жас ағаштардың жапырақтарымен қоректеніпті.

Ал 25 миллион жыл бұрын климаттың өзгеріп, ағашты ормандар мен бұталы алқаптар, ұзын шөпті шалғындар құрғақшылыққа ұшырап, жер бетінің кебе бастағаны мәлім. Осы құбылыстан кейін таутасты далалардың пайда болуына орай, эволюция заңдылығына сәйкес жылқының арғы тегі де өзгеріпті-мыс. Осылайша, тұрқы пониге, бас сүйегі мен тісі қазіргі жылқыға ұқсас басқа тіршілік иесіне айналыпты. Бұрынғы жұмсақ айыр тұяқтары қатты тұяққа өзгеріп, енді секіріп, жылдам жүруіне жағдай туыпты. Арада 13 миллион жыл өткеннен соң (12 миллион жыл бұрын) дене тұрқы киіктей, үш айыр тұяқты, жылдам шауып жүретін гиппарион деген жаңа жануарға айналса керек. Уақыт өткен сайын жылқы тұрпаты да сатылап өзгеріп, бүгінгі түріне еніпті. Рас-өтірігін кім білсін, қазіргі ғылым осылай деп болжам айтады. Деседе, жылқының жаңа тарихы оны адамдардың қолға үйретілуінен кейін басталды.

Жылқыны ботайлықтар қолға үйреткен

Бертінге дейін тарихшылар жылқы алғаш рет Еуропа жерінде қолға үйретілген деп санап келген. Тек Ботай мәдениеті ашылғаннан кейін жылқының алғаш рет Солтүстік Қазақстанның аумағында қолға үйретілгені ғылыми түрде дәлелденді. Ботайлықтар тек жылқыны қолға үйретіп қана қоймай, қымыз ашытуды да тұңғыш ойлап тапқан. Олардың қымыз ашыта білгендігінің дәлелі табылған қыш ыдыстың қабырғасындағы май қышқылдарының дағымен байланысты.

Ал ыдыс қабырғасындағы дақтар бие сүтінің ізі екені анықталған. Американ археологы Дэвид Энтони2007 жылы жарық көрген «Жылқы, дөңгелек және тілдер» атты кітабында бұл аймақтағы жылқының қолға үйретілу мезгілі шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 2500 жыл деп жазады. Яғни, жылқының қолға үйретілгеніне шамамен кем дегенде 4500 жыл болды деген сөз. Ботай мәдениетін зерттеушілер тұрақтың 6 мың жыл бұрын құрылғанын айтады. Мыңжылдықтармен есептесек, екі болжам бір-біріне өте жақын. Жылқының қолға үйретілуі – адамзаттың өндірістік қуатын арттырып қана қоймай, сонымен қоса әлем тарихындағы мәдени революция болғаны анық. Бұл туралы әлемге танымал ғалым Сандра Олсен: «Менің ойымша, жылқының қолға үйретілуі – адамзат тарихындағы ең шешуші оқиға болған. Александр Македонский мен Шыңғыс ханды қоса алғанда, барлық ұлы империялардың негізін қа­лаушылар жылқысыз ештеңе істей алмас еді», – деп, адам баласы үшін жылқының маңызы қандай болғанын айшықтай түседі. Жылқытанушы қазақ ғалымдары болса, жылқы түлігі ақпарат алмасуды тездетіп, өркениеттің пайда болуына әрі ғаламдық тарихтың бір-бірімен байланыс орнатуына айрықша ықпал еткен деп тұжырымдайды. Қазақ даласындағы жылқының тарихы арий кезеңінде жаңа бір сатыға көтерілді.

Кентаврлар… олар кімдер?

Арийлер жылқыны ерекше қастерлеп, шексіз құрмет көрсеткен. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болған деп санайды. Олар: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түркіменстанның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар жоғары бағаланған. Әлемде алғаш болып екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос-қостан жегіп алып, сары далада сағымша жүйткіген. Оның ескерткіштерін қазақ даласындағы жартасқа салынған суреттерден көруге болады.

Келесі сақтар кезеңінде де жылқының рөлі арта түспесе кеміген жоқ. Дала төсінде үйір-үйір жылқы өргізіп, соның арқасында атағынан ат үркіп, қаһарынан дұшпанының тізесі дірілдейтін атты кавалерия құра білді. Бала-шағасынан бастап, тіптен әйелдерге дейін ат құлағында ойнауды игерді. Сонымен бірге, Геродот жазбаларында сақтардың аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт кигізіп, жүгендері мен шылбырларына дейін алтынмен әшекейлегені айтылады. Яғни, жылқыны адамнан кем көрмей, өздерін қаншалық сәндесе, аттарын да соншалық дәрежеде әсемдеп отырғанын байқаймыз. «Алтын адам» – соның бір ғана мысалы. Тіптен, сақтардың патшалары мен қолбасшылары өздерінің бас киімдерімен бірге мінген аттарының төбесіне де лауазымдық белгі таққаны туралы деректер бар. Мұндай мүйізге ұқсайтын белгілерді «жыға» деп атаған. Өзіңіз кинодан жиі көретін мүйізді жылқылардың қайдан шыққанын енді түсінген боларсыз. Мүйізді тұлпарлар өзіміздің Елтаңбамызда да бейнеленген.

Ал ғұн кезеңінде осы жылқының арқасында бір шеті Қытайдың Сары өзенінен сонау Балқан тау­ларына дейінгі ұланғайыр аумақты иемденіп, ұлы империя құруларына мүмкіндіктері болды. «Мәңгілік империя» саналған Римнің өзі ғұндардың алдында қауқарлы болмай шықты. Еділ бастаған ғұн жауынгерлерінен тас-талқаны шығып жеңіліп, ақыр соңында тарих саханасынан келмеске кетті. Ең қызығы, тарихшылардың айтуынша, римдіктердің жеңілуіне ғұндардың технологиясының мықтылығы әсер еткен. Мұндағы мықты технология ғұндардың атты жауынгерлерінің ержүректігі мен әскери қару-жарағында емес, ат әбзелдерінде екен. Нақтырақ айтқанда, олардың ерлерінде үзеңгісі болған. Үзеңгісі жоқ Рим атты әскерлері жай соққының өзінен атынан аунап түсіп, сайыс үстінде дәрменсіздік көрсеткен. Ал ғұндар болса үзеңгінің арқасында атта орнықты отырумен қатар, найзамен түйреп, шоқпар үйіргенде де ептілік танытқан.

Осылайша, осы бір елеусіздеу үзеңгінің өзі адамзат тарихының өзгеше өрбуіне мұрындық болыпты. Ата-бабаларымыз тек жылқыны қолға үйретіп қана қоймай, ат әбзелдерін уақыт өткен сайын түрлендіріп, дамытып отырған. Қазіргі сәнге айналған ұзын қоныш, жұмсақ табанды етіктер мен шалбарларды да осы атқа мінуге қолайлы болу үшін бабаларымыздың ойлап тапқаны әмбеге аян. Бұл ұлы бабаларымыздың жылқының арқасында жеткен жетістіктерінің бір парасы ғана. Тарихи мәліметтер бойынша, алғаш атқа мінген бабаларымызды көрген гректер «Адам басты жылқылардан» қатты қорқып, неше түрлі аңыз-миф шығарыпты. «Кентавр» сөзі содан пайда болған. Қазіргі күні батыстың фильмдерінде кентаврлар жайында сюжет көп кездеседі. Батыр бабаларымыздың даңқты тарихы адамзат көкірегінде әлі де сайрап жатыр…

Жабы мен қазанат

Халқымыз үшін кейінгі түркілер дәуірінен бастап, ұлт болып қалыптасқанымызға дейін де жылқының рөлі еш кеміген емес. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Қамбардың Қарақасқасы, Ер Тарғынның Тарланы, Қабанбайдың Қубасы, Ақан серінің Құлагері секілді, тұлпарлардың даңқы бізге аңыз болып жетті.

Деседе, қазақ халқында жылқы тұқымының екі түрлі бағыты қалыптасқан. Біріншісі, еті мен сүт үшін және күш көлігі ретінде өсірілетін жылқылар. Мұндай тұқым түрі жабы деп аталған. Қазақтың жабы жылқысы жайылымда жақсы әрі тез семіреді. Еті көп те дәмді, сүті мол да нәрлі болып келеді. Ыстық пен суыққа төзімді, ортаға бейімделгіш, жұмысқа көнбіс әрі тез арымайтын жабылар шаруашылық үшін таптырмайтын жылқы болып саналады. Дегенмен мұны жорық аты ретінде мінбеген. «Қанша жүйрік болса да, жауға мінбе жабыны» деп оны сәйгүліктерден төмен санаған. Ал екіншісі, бетегелі бел мен найза ұстаған ерге ғана бітетін аузымен құс тістеген сәйгүліктер тұқымы. Мұны қазақта қазанат деп атайды. Жоғарыда аталған Байшұбар мен Тайбурыл, Қарақасқа мен Тарлан, Қубасат пен Құлагер – осы қазанаттардың жарқын үлгісі. Мұндай сәйгүліктер соғыста әскердің күші болса, бейбітшілікте бүкіл рудың атын шығарған бәйгелерге шапқан. Мұндай тұлпарлардың құны ердің құнынан кем түспеген.

Көкмойнақтың үйірі қайда кетті?

Қазақ жерінде өсірілген жылқылар басқа халықтар арасында да өте танымал болды. ХІХ ғасырдың сексенінші жылдары Австрия подполковнигі А.Дандевиль Орынбор даласына арнайы сапар шегіп, Австрия армиясы үшін 3000 қазақ жылқысын сатып алғаны туралы деректер кездеседі. Тіптен І және ІІ дүниежүзілік соғыс майдандарына да көптеген қазақ жылқылары жіберілген. Бірақ қазақты отарлауды көздегендер оларды қалайда аттан түсіруге барын салды. Ол үшін қазақтардың жылқысын азайтып, қазанаттардың тұқымын жоюға тырысты. Мәселен, 1880 жылдары Австрия-Венгрияда 3,5 миллион, Германияда 3,3 миллион, Францияда 3 миллион жылқы болса, 1879 жылы алынған санақ бойынша Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 миллион жылқы болғаны көр­сетілген. Ал ХХ ғасырдың басындағы нәубеттерден кейін бүкіл Қазақстанда 8 миллиондай ғана жылқы қалғандығы айтылады. Ұлттық байлығымыз саналған осыншама жылқы Кеңес үкіметінің солақай саясаты салдарынан да азая түскен. 2018 жылғы санаққа сенсек, еліміздегі жалпы жылқы саны бар-жоғы 2,5 миллионның шамасында екен. Қазақтың басына келген нәубет жылқыларын да айналып өтпепті. Осылайша, кезіндегі басқан жерін ошақтай оятын асылтұқымды тұлпарлардың да қатары сиреп, ыңғай мәстектер мен қойға жетпес қойторылардың күні туыпты. Енді өз қазынамыздан айырылған соң шекара асып, өзге елден тұлпар іздейтін күйге түсіппіз. Тыңдаған болсаңыз, Елдос Еміл орындайтын «Көк мойнақтың үйірі» атты біздің қасіретті тарихымызды жылқы малымен байланыстырған таңғажайып жыр бар. Осы жырда қазақ даласындағы асылтұқымды жылқылардың қалай қырылғаны баяндалады.

Бүгінде әлемдік аренада бәсі жоғары жылқы тұқымы көптеп кездеседі. Олардың қатарында – ақалтеке тұқымы, жәуміт тұқымы, қарабайыр тұқымы, араб тұқымы, «таза қанды» ағылшын тұқымы, дон тұқымы, буденный тұқымы, Украинаның ұлттық тұқымы секілді асылтұқымды жылқылар бар. Дегенмен біздің де жергілікті жылқы тұқымдарын асылдандырудың арқасында жеткен жетістіктеріміз аз емес.

Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, Болатхан Махатов: «Біз Кеңес кезінде ет пен сүт беретін бағыттағы жылқыларды өсірдік те, спорттық бағытқа көңіл аудармадық. Бізге бұл саланы жақындатқан да жоқ. Батыс Қазақстанда ең алғаш рет сүтті бағыттағы күшім жылқысы өсірілген болатын. Одан кейін жабының бірнеше түрін біріктіріп мұғалжар жылқысы шығарылды. Бұдан бөлек өзінің өсіп отырған ортасына жақсы бейімделген адай жылқысы қалыптасып келеді. Мұның ерекшелігі мініске төзімді әрі жүйрік жылқы. Алыс қашықтыққа шапқанда оған тең келетін бірдебір жылқы жоқ. 150 шақырым ол үшін түк емес. Қазақ жылқылары біздің алтынмен бағаланатын ұлттық брендіміз болып отыр. Еуропаның асылтұқымды жылқыларының қаны бұрынғы жабайы тегінен өте алшақ кетіп қалған. Ал жабайы тегіне ең жақын тұрған біздің қазақтың жылқылары» – дегенді айтады. Ғалымның сөзіне сенсек, өзге елдер жылқыларын барынша асылдандырып, басқадан артық етеміз деп тыртық еткенге ұқсайды. Яғни, бұрынғы түп тегінен алыстап, жылқыға тән жақсы қасиеттерінен айырыла бастаған. Ендеше, алдағы уақытта қазақ жылқылары бұрынғы атақ-даңқын қайтарып алуына мүмкіндік мол деген сөз.

Қорыта келгенде, жылқы мен қазақтың тағдыры бір арнадан қатар аққан қос өзен секілді. Мейлі, техника мен компьютерге байланған бүгінгі заманда өмір сүрсек те, жылқыдан тағдырымыз бөлінбек емес. Қиқу көрсе делебесі қозатын тұлпарлардай біздің де жылқы көргенде арқамыз ұстайтыны анық. Елбасы айтқандай, жылқы Ұлы дала елінің бір қыры болып қала бермек.

Нұрсерік ТІЛЕУҚАБЫЛ.

Адам онтологиясы мен гносеологиясында рухтың орны өте жоғары. Ал сол рухты қалай түсінуге болады? Рух термин ретінде кең мағынасында сана, психикалық іс-әрекеттің жоғарғы формасы ретінде көрінсе, тар мағынасында ойлау ұғымымен пара-пар түсінік. Иә, рух таза сана мен ұшқыр ойдың жемісі. Рухты көзбен көріп, қолмен ұстамасақ та, онсыз өмір сүру мүмкін емес екенін жақсы білеміз. Адам үшін ауа мен тамақ қаншалықты қажет болса, рух та соншалық маңызға ие. Мынау ғаламның дамуы мен гүлденуі, көркеюі мен толысуы, ең бастысы аман сақталып, бүгінге жетуі осы рух күшінің арқасында екеніне ешкім дау айта қоймас. Өйткені, адам баласының зор рухани күші болмағанда бүгінгі жетістіктерінің бірі де болмайтынын сенімді түрде кесіп айтуға болады.

Адамның жаратылысы жан мен тән және рух бірлігінен тұратынын жақсы білеміз. Деседе алғашқы екеуінің хайуанның бойында да болатынын ескеріңіз. Егер адамда рух пен сана болмағанда онда жер бетіндегі көп жануардың бірінен не айырмашылық? Адам рухының арқасында жан-жағын тануды, ойлануды, салыстыруды үйренеді. Соның әсерімен өзі өмір сүріп жатқан ортаны өз қалауынша өзгерте алатын күшке ие болады. Абай атамыз жетінші қара сөзінде: «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген», – деп адам рухының қаншалықты маңызды екенін білдірсе керек.

Ғылымдардың ғылымы, даналықтың дариясы философия ілімін жаратқан ғұламалардың да рухқа ерекше назар аударғанын байқаймыз. Бұл жағынан Шығыс философтары көп еңбектенген әрі зор жетістіктерге жеткен. Батыс философтары нақты ғылымдар арқылы техникалық прогресс аясында табиғатты бағындыруды көздесе, Шығыс философтары табиғатпен үндесе отырып адамның ішкі рухани күшін дамытудың методикасын ұсынады. Сол себепті Шығыс халықтары материалдық мәдениеттен гөрі рухани мәдениетін байытуды құп көреді. Оның бәрі Шығыс халықтарының әдебиеті мен өнерінде кең көлемде көрініс тапқан. Ал біз Шығыс философиясының ықпалында көшпенділер өміріне сәйкестендіре отырып, өз рухани мәдениетімізді жасағанымыз тарихтан мәлім.

Сонау сақ пен ғұн, түркілік кезеңнен бас-тап, бергі ұлт болып ұйысқан дәуірімізге дейін таным-түсінігімізде ең алдымен рухани байлықтың еселене түскенін құп көретін халық болдық. Соның арқасында әлемді жаратқан бір жаратушыға сеніп, азғындық пен масқаралықтың, тексіздік пен пенделіктің шырмауына шатылып, тұзағына түспедік. Адамның қажымас қайраты мен нұрлы ақылы, таза санасы мен мейірімділікке толы сүйіспеншілігі, тастанда қатты беріктігі мен әлемді тануға деген қанағатсыз құмарлығы бәрі-бәрін рухын дамытудың жолдары деп білдік. Жоғары рухымыздың арқасында әлсізге қорған болып, күштіге бас имедік. Гректердің «300 спартандықтарын» он орайтын Орбұлақ шайқасы да осы өр рухымыздың көрінісі болатын. Одан бөлек жеті атаға толмай қыз алыспайтын тектілігіміз, жетімі мен жесірін қаңғытпайтын дарқандығымыз, керек кезінде астындағы атынан түсіп, өзгеге беретін жомарттығымыз, атасының құны болса да аталы сөзге тоқтайтын даналығымыз, ажал сағаты соқса да салтынан аттамайтын адалдығымыз да рухани байлықты ардақ тұтқандығымыздың дәлелі емес пе?!

Біз рухымызды асқақтату үшін ең алдымен Жаратушыға жақын болдық. Ежелден бір құдайға ғана сыйынатын тәңіршілдік дінімізді ислам дінімен синтездей отырып, өзімізге рухани иммунитет қалыптастырдық. Бабамыздан қалған даналыққа толы дәстүрлеріміз бен игі салттарымызды сақтап қалсақ та, ислам шеңберінен шықпадық. Соның арқасында бар әлемнің бас ауыруына айналған адасқан ағымдар мен секталардың жеміне айналмай, ұлттық тұтастығымызды қауіптен сақтадық. Діннің пайда болған Арабия өлкесі мен оқылған Мысыр, түсіндірілген Бұхар аумақтары діни радаикализмге ұрынып, надандықтың қараңғылығына батқанда, қазақ даласы ханафи мазһабы мен матруди ақидасынан басқа жолды білмей, діни алауыздыққа жол бермеді. Қазақ даласын ойрандауға келген талай мысық тілеулі миссионерлердің тауы шағылып, дегеніне жете алмады. Өйткені, рухтың бекемдігі мен қазақ арасындағы дін ғұламаларының қырағылығы бұған жол бере қойған жоқ. Осылайша рухани байлығымыздың арқасында сенім тұрғысынан біртұтас елге айналдық.

Біз рухымызды түлету үшін әділдікті жақтадық. Қазіргі әлемдік саясатта ауыз жаппай мақтайтын демократияны саясат пен қоғамда мінсіз іске асырдық. Дегенмен демократияны желеу ететін азғындық пен өзімбілермендікке жол бермедік. Ханға қасқая қарап, бидің бетіне айтатын ашық қоғам құрдық. Месопотамия мен Египет, Қытай мен Үндістан, Рим мен Ежелгі Грекиядағыдай немесе орта ғасырлардағы өзге мемлекеттер секілді билікті жеке адамның қолына шоғырландырып, жүйені диктатура мен тоталитаризмге айналдырмадық. Соның әсерінде көшпенділерде кездесетін өжеттілік пен туралық басқа елдерде сирек ұшырасатын еді. Олар үшін Жиембеттің Есім ханға, Бұхардың Абылай ханға айтатын сөздері тым түсініксіз болатын. Көшпенділер, яғни қазақ халқы үшін жағымпаздық пен жарамсақтану ең лас әрекет болып саналатын. «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деген мақалынан-ақ аталарымыздың намысын таптатқаннан гөрі өлімді абзал санайтынын көреміз. Бұл әділетті әрі демократиялы қоғамда ғана көрініс табатын ұлы құндылықтар.

Біз рухымызды байыту арқылы адамды бағалауды үйрендік. Яғни, адамды лауазымы мен байлығына, атағы мен мәртебесіне қарай емес, оның адамдық болмысына қарап бағаладық. Үйге қонақ келсе оның кім екенін білмесек те құрмет көрсетіп, барымызды алдына тостық. «Қырықтың бірі – Қыдыр» деген ұстаныммен адам баласына тең қарауды дәріптедік. Абай атамыздың «Адамды сүй, Алланың хикіметін сез» деуінен-ақ біраз жайды аңғаруға болатындай. Біз адам баласының ең алдымен адамгершілігін, білімділігін, даналығын құрметтейтін халықпыз. Деседе осы аталғандардың қазіргі қоғамда көрініс таппай жататыны қалай деген сұрақтың туындайтыны заңдылық.

Бұл сұраққа жауап беру үшін тағы да тарихқа жүгінуге тура келеді. Қазақтың рухының әлсіреп, танымының өзгеруіне, жігерінің мұқалып, салт-дәстүрінің күйреуіне ең бірінші отарлық жүйенің әсері мол. Өйткені, кез-келген отарлаушы ел өз боданының рухын төмендетіп, жігерін жасытуға барын салатыны анық. Бұл процестің біздің басымыздан да өткенін тарихымыздың әр тарауынан танып білесіз. Сонау патшалық Ресейден басталған отарлау саясатын кейінгі КСРО-да өте ұқыптылықпен іске асырды. Қазақтың сорпа бетіне шығар жақсыларының көзін жойып, қара қазақты қолдан жасалған ашаршылықпен жоқ етті. Одан кейін де қорқыныш пен үмітсіздіктің шырмауында ұстап, елдің рухын көтерер игі істерге жол бермеді. Бірақ тарихтың доңғалағы өзгеше айналып, қазаққа бостандықтың дәмін татудың сәті түсті. Алайда бодандықтың «сыйы» ретінде қазақ рухында үлкен жара болып қара қуыс қалып қойды. Тәуелсіздік алғаннан кейінде бос тұрған қара қуысқа небір азғындыққа бастайтын парықсыздық пен арсыздықтың дәні себілді.

Ең алдымен, жетпіс жылдық құдайсыз қоғамнан кейін дүр сілкінген Жаратушыға деген сенім мен ізденісіміз әлемді былықтыруды көздеген діни секталар мен ағымдардың лабораториясына айналды. Осылайша біріміз уаххабист, біріміз дағуатшы, біріміз баптист, біріміз иегова куәгерлері, біріміз кришна болып жақ-жаққа бөліндік. Екіншіден батыстың бұқаралық мәдениетінің ықпалымен демократияны сылтауратқан небір айтуға ауыз бармайтын теріс қылықтарға жол бердік. Даңғазалық пен мақтаншақтыққа, жағымпаздық пен жарамсақтануға үйір болдық. Үшіншіден, адамды рухани байлығымен емес, материалдық байлығымен бағаладық. Алдыға адамгершілікті емес, ақшаны оздырдық. Осылайша рухымызға түскен жарақат күннен күнге сыздап, іріңге айналғанын байқамай да қалдық. Осындай жағдайлардан соң бұрынғы өр рухымызды қалпына келтіріп, жаңа заманға сай рухани жаңғыруымыз тиіс болатын. Осы себептен өз жарасын жалап жазатын бөрілердей бізде жарақатымыздан айығудың амалын жасауға кірістік. Жарақатымыздың дәрісі ретінде мемлекеттік идеологиямызды сәулелендіріп, тапталған рухымызды көкке көтеретін әрі мемлекеттің одан арғы саясатын белгілейтін құжат қабылдауға тура келді. Ол құжат Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы еді.

Иә, еліміздің гүлденіп, көркеюі мен дамуында, өзге елдермен терезесі тең болып, тарихқа тыңнан түрен салуында ең бірінші елдің рухы ескерілуі тиіс. Сондықтан бұл бастаманың көтерілуі дер шағында саяси көрегенділікпен қабылданған шешім болатын. Мұнда қамтылған бәсекелестік қабілет, прагматизм, ұлттық бірегейлікті сақтау, білімнің салтанат құруы, революциялық жолмен емес, эволюциялық жолмен даму, сананың ашықтығы секілді факторлар бүгінгі заман талаптарына сай ұлттық мемлекет құрудың алғышарттары болмақ. Болашақта да тәуелсіздігіміздің баянды болуы үшін ең алдымен ұлттық рухымызды көтеруіміз керек. Сонда ғана іргесі шайқалмайтын мықты мемлекет боларымыз анық.

Нұрсерік ТІЛЕУҚАБЫЛ.