«Біріңді қазақ бірің дос көрмесең істің бәрі бос» –деп хакім Абай айтып кеткен осы ғақлия бүгін маңызы күшеймесе, кеміген жоқ. Адам баласы туғанынан бірдей болып өмірге келмейді – біреу артық, біреу кем дегендей. Ол туралы қазақ атам қысқа қайырған – «бес саусақ бірдей емес» деп. Сондықтан да болар бабаларымыз да, бұрынғы, бүгінгі қоғам да сол бес саусақтың нәзіктеу, осалдауларын, яғни қоғамның әлжуаз топтарын ерекше қамқорлыққа алып, қорғап, қолдап отырған.
Алайда, қай заманда болсын қоғамның әлді топтарының бәрі бірдей әділетті болып, өзінен төмендерді алақанға салып, өбектеп отыр деу ағаттық. Тіпті, қоғамның ең үлкен екі тобы – ерлер мен әйелдер арасында тып-тыныш теңдік бар деу қиын. Табиғи жаратылысы жағынан тепе-теңдік болу мүмкін емес. Айтпағым, ерлердің арасында әйелге, қыз балаға қол көтеру, зорлау дегендер бүгінгі күні неге көбейіп кетті? Кейбір таяз ойлы пақырларымыз әйелді теңсіздікте қысымда ұстау бабаларымыздан қалған феодалдық заманның сарқыншағы деп ұқтырғысы келеді. Тіптен олай емес! Қазағымыздың ойшыл, ақын, қоғам қайраткері Абай өскен ортада тек кещелер ғана өктемдік көрсеткенін М.Әуезовтің «Абай жолынан» білеміз, басқа да тарихи, әдеби шығармалардан білеміз. Өз басым он тоғы-зыншы ғасырдың өкілі Ахметжан бабамның қыз балаларға, келіндеріне сый көзбен, қамқорлықпен қарағанын көріп өскенмін.
Ал өз тараптарынан Абай өскен ортадағы әйел заты ерлеріне қалай сыйластықпен қарап, дәстүрді сақтап ғұмыр кешкенін де сол туындыдан білеміз. Сондықтан өткенімізге топырақ шашудан бұл тұрғыда сақ болған жөн.
Ал қазақтың басын біріктіруге кедергінің бірін рушылдыққа сілтейміз. Таяқтың екі ұшы бар дегендей, тегімізді білу тектілікті, рухани кодымызды сақтаудың талабы. Бір-ақ мысал: ежелден жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспеген, сондықтан да басқа ұлттарға қарағанда санымыз ат төбеліндей аз болғанымен, ақыл-сана, күш-қуат, ерік-жігер жағынан көштен қалмаған қазақпыз. Көп жағдайда сол көштің алдындамыз. Ал руға бөліну, жүзге бөліну деген міне өткен өмірдің нағыз сарқыншағы десе де болады. Тіпті бөліну деп айтпай, бөлу десек те болады. Ру, тайпа, аталарға бөлу дегенді бұрынғы метрополия – орыс елі сайқал саясатпен пайдаланғанын тарихтан білеміз. Ресей патшасының генерал губернаторларының бірі қазақтар өз даласында өсетін сексеуіл деген ағашқа ұқсас. Ол өсімдікті балталап кесе алмайсың. Тек қана біріне-бірін соғып сындыруға болады. Міне, біріне-бірін, бір руды, екіншісіне айдап салып жүгендеп отыру саясатын ұстанған. Сөзім дәлелді болу үшін, жоғары оқу орнының әскери кафедрасын аяқтап, офицер погонын таққаннан кейін, оқу дивизиясында тәжірибеден өттім. Саяси-әлеуметтік бағытта. Сондағы менің жетекшімнің Украина азаматының (тәжірибені Кеңес кезеңінде өттім) сөз-дері әлі құлағымнан кет-пейді. Көрші мемлекетпен шекара бойындағы қазақ тұрғындарының қай рулардан, тайпалардан тұратыны ғана емес, солардың арасындағы кикілжің, дау-дамайлардың да тарихы туралы деректер бар екен де, кезегі келіп қалса, сол дау-дамайды отқа май құйғандай пайдалануға даяр екен. Міне, қазақ бауырлар, сонау он тоғызыншы ғасырда ғұмыр кешкен хакім Абай бізге біріңді бірің дос санамасаң, ел болуың қиын деп ескертіп кетпеді ме?! Ескертті, ал біз әлі де бөлінуден арылған жоқпыз. Бүгінгі күннің бөлшектеу тәсілі – нағыз қазақ пен шала қазақтар арасындағы қайшылықтар. «Нағыз қазақпыз» деп кеудесін ұратындарға айтарымыз сол «шала» деген қандастарды сөгіп, сынай бермей қол ұшын беріп, қатарыңа қосуға тырыс. Ал «шала қазақ» деген аттан арылу үшін ол бауырлар ана сүтімен дарымаған ана тілін өз ұлтының ортасында өмір сүре жүріп игеру қиын емес шығар, тек ынта-жігер, намыс болу керек деп есептейміз.
Абай хакімнің «Біріңді қазақ бірің дос көрмесең істің бәрі бос» деген бір-ақ ауыз сөзінен туындайтын нақты қорытынды осы.
Хайролла
Ахметжанов.
