Қазақстандықтар табысының негізгі бөлігін азық-түлікке жұмсайды. Бұл – еш статистиканы қажет етпейтін, айдан анық жайт. Десе де, жалаң сөз болмауы үшін Ұлттық статистика бюросының мәліметін мысал етейік. 2019 жылдың 3 тоқсаны мен былтырғы сол кезеңді салыстырсақ, тұрғындардың азық-түлік шығындары 53,8 %-дан 58,5%-ға артқан екен.
Тағы да сандарға көз жүгіртсек, Еуропа елдерімен салыстырған мына бір статистикада отандастарымыздың азық-түлікке айлық табысының 49,4%-ын жұмсайтыны жазылған. Осы тізімді бастап тұрған ел – Люксембург тұрғындары табысының 8,4%-ы ішіп-жемге жетсе, 6,2 %-ын көңіл көтеру мен демалысқа жұмсайтын көрінеді. Ал жерлестеріміз мұндай «бақытқа» айлық қаражатының бар болғаны 1,7%-ын шығындауға қауқарлы екен. Екі елдің ішіп-жем мен демалысқа жұмсайтын ақшасын тіпті салыстыруға келмейді. «Тапқан-таянғаны тек тамақтан аспаса, қайдағы көңіл көтеру мен демалыс?» дерсіз. Жөн-ақ! Өйткені жоғарыдағы сандар «қазақстандықтар қомағай» дегеннің көрсеткіші емес, әрине. Қанша жерден «қазақ тойшыл, ысырапшыл» десек те, мұндағы мәселе ақша мен бағаға келіп тіреледі. Яғни елдегі азық-түлік бағасының қымбаттығы мен айлық табыстың төмендігі. Ал енді мына бір парадоксқа қараңыз, 2021 жылдың бірінші тоқсанындағы көрсеткіш бойынша еліміздегі бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы 230 мың теңгеден асып отыр. Мұнда еден жуушының алатын 20-60 мың теңгесі де, миллион табатын мұнайшы мен министрдің жалақысы да қатар есептелетінін ескеру керек. Десек те, бұл екеудің тұрмыс жағдайы екі түрлі болғанымен базардағы баға бір, әрі ол баға осы орташа айлықтан алынып, соған сай қойылады.
Базардағы баға демекші, жақында үкіметте азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру жөнінде өткен кеңесте ҚР Сауда және интеграция министрлігі ұсынған ақпаратқа сәйкес жыл басынан бері әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы 4,8%-ға өскен. Биыл бес айдың ішінде бағасы артқан кейбір азық-түлік өнімдерін мысал етсек, күнбағыс майы 17%-ға, қызылша 64,3%-ға, картоп 36,1%-ға, сәбіз 38,3%-ға, қой еті 12%-ға, нан 13%, ал жеміс-жидектер 18%-ға қымбаттаған екен. Алдыңғы үкімет отырысында министр Бақыт Сұлтанов бұл өсім импортқа тәуелді тауарлар мен экспортқа сұранысы жоғары тауарлар, сондай-ақ маусым аралықта дәстүрлі түрде қымбаттайтын көкөністерде тіркелетінін айтып еді.
Жақында өткен Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің отырысында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев одақ аясында азық-түлік бағасын ұстап тұру бойынша бірқатар шараларды ұсынды. Мысалы, одақ шеңберінде сауда-логистикалық және көтерме-тарату орталықтары жүйесін құрудың үлкен маңызына тоқталып, «Мұндай жүйе біздің елдеріміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, агроөнеркәсіптік сектордың әлеуетін қолдайды, шығындарды және, тиісінше, негізгі азық-түлік бағаларын төмендетеді», – деді мемлекет басшысы.
Ал ауданда баға бақылауы қалай жүзеге асып жатыр? Бағаны тұрақтандыру бойынша жергілікті билік қандай жұмыс атқарды? Осы мәселемен айналысатын аудандық кәсіпкерлік бөлімінен сұрақтарымызға жауап алдық.
«Еңбекшіқазақ ауданы бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 27 наурыздағы №137 қаулысымен бекітілген 19 әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына күн сайын қала және ауылдық округ әкімдіктері мониторинг жүргізеді», – деген жауаптылар: «Азық-түлік өнімдерінің халыққа қолжетімділігі бойынша бағаны тұрақтандыру мақсатында аудан әкімдігі Есік қаласы және ауылдық округтері әкімдіктерімен бірлесіп, ауданның дүкендері мен наубайханалары арасында 43 меморандум жасалды. Меморандум негізінде кәсіпкерлер әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары, 1-сұрыпты бидай ұнынан пісірілген нанның бағасын ең төменгі сауда үстеме бағасынан асырмауға міндеттелді», – дейді. Сонымен қатар ауданда орналасқан «Тоймарт» сауда орындарымен «Жетісу» ӘКК» ӨДИ» АҚ-пен 0,01 пайыз жеңілдікпен несиелендіруге меморандумдар жасалған екен. «Осыған орай, «Тоймарт» сауда орындары «Әлеуметтік өнім» тегімен нан («Даринан» 72 теңге), қант ( «Ақсу» 264 теңге) арзандатылған бағамен сатады. Сонымен қоса, «Жетісу» ӘКК» ӨДИ» АҚ-ы «НТК «Ақсай» ЖШС-мен меморандум жасалған. «НТК «Ақсай» ЖШС-і Алматы облысында орналасқан сауда орындарына нанды 90 теңгемен тасымалдауда» делінген кәсіпкерлік бөлімнің берген жауабында.
2021 жылдың 25 наурызындағы Алматы облысы әкімінің міндетін атқарушы Л.Тұрлашовтың №114 қаулысына сәйкес, Алматы облысында 2021 жылға арналған әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына бөлшек сауда бағаларының шекті мәндері бекітілген. «Ал осы шекті мәнге қарамай, бағаны көтеру, тауарлар дефицитін қолдан жасау фактілері тіркелді ме?» деген сұрағымызға берген жауап: «Еңбекшіқазақ ауданының әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру жөніндегі жұмыс тобымен бөлшек сауда объектілеріне мониторинг жүргізілді. Мониторинг барысында аудан кәсіпкерлерінің шығыс жүкқұжаттарына сәйкес бағаның өсуі байқалды. ҚР ҰЭМ 2015 жылғы 25 қарашадағы «Бөлшек саудадағы азық-түлік тауарларының табиғи кему нормаларын бекіту туралы» және ҚР сауда және интеграция министрінің 2020 жылғы 14 қыркүйектегі «Ішкі сауда қағидаларына өзгерістер енгізу туралы» бұйрығына сәйкес, ішкі сауда субъектілері әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына шекті сауда үстемесінің мөлшерін 15%-дан асырмай белгілейді. Сонымен қатар жүкқұжаттарында көрсетілген баға мен сауда нүктелеріндегі бағаларды салыстырғаннан кейін аудан кәсіпкерлерінің азық-түлік бағаларына 1-10%-ға дейінгі мөлшерде ғана үстемеақы қосатындығы анықталды. Мысалы, 1-санаттағы тауық жұмыртқасын 41,5 теңгеден 1 данасына сатып алып, 43 теңгеден сатады; қарақұмық жармасының киллограмын 407 теңгеге сатып алып, 410 теңгемен сатады. Осыған байланысты аудан кәсіпкерлерінің ҚР заңнамасын бұзу әрекеттері анықталмағандығын жеткіземіз». Тағы да парадокс. Олай дейтініміз, кәсіпкерлік бөлім берген мәлімет бойынша әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының 2-тоқсанға жасалған шекті бағасы мынандай: күріш 301 теңге/кг., 1-сұрыпты ұн 175 теңге/кг., қарақұмық 379 теңге/кг., нан 151 теңге/кг., макарон 280 теңге/кг., сиыр еті 2040 теңге/кг., құс еті 998 теңге/кг., майлылығы 2,5% сүт 203 теңге/л., майлылығы 2,5% айран 200 теңге/л., майлылығы 5-9% сүзбе 1310 теңге/кг., І-ІІ сұрыпты жұмыртқа 31,1 теңге, майлылығы 72,5% сары май 2820 теңге/кг., өсімдік майы 536 теңге/л., қырыққабат 88 теңге/кг., пияз 116 теңге/кг., сәбіз 145 теңге/кг, картоп 139 теңге/кг., қант 240 теңге/кг., тұз 55 теңге/кг. Ал базардағы бағаны өздеріңіз де жақсы білесіздер. Оны жазып жату да артық.
«Азық-түлік тауарлары бағасының негізгі өсу себептері: біріншіден, жанармай бағасының өсуі мен өнім жеткізушілер түріндегі көптеген делдалдардың болуы. Мысалы: ауданға көкөністер «Алтын Орда» базарынан тасымалданады, күнбағыс майы Алматыдан келеді», – деген жауаптылар жыл басынан бері ауданда азық-түлік тауарларының бағасы орташа 5%-ға, ал былтырмен салыстырғанда 15 %-ға қымбаттағанын да айтты.
Жоғарыда келтірген мысалымыз, Люксембург тұрғындарының демалысқа жұмсайтын қаражатын айтар болсақ, біздің азаматтар азық-түліктің мұндай қымбаттауымен, әрі мардымсыз жалақымен жақын арада бой сергітіп-демалуды ұмыта тұрып, ішіп-жем үшін жұмыс жасай береді-ау деген пессимистік қорытынды жасауға тура келеді.
Құралай МҰРАТҚЫЗЫ
