Ұлт ұстазы деген ұғым – мағынасы да, мәні де терең. Бүтін бір ұлттың болмысын сомдау – тыныс-тіршілігін, әл-ауқатын, әдебиетін, мәдениетін, барын да, жоғын да тұнық судың түбіндегі тастардай анық көру, көріп қана қоймай зерттеу, зерделеу, ұлтының болашағы үшін барын салу, күрмеуге келмес «тағдыр»  атты жіңішке жіпті үзіп алмау үшін нартәуекелге бару.

 Ұлт болғанда да талай тар жолда тайғақтаған, маңдайы тасқа тисе де қаймықпаған, ұлдарын ірі тұлғалы, қыздарын инабатты-ибалы етіп тәрбиелеген, Ұлы дала заңын санасына сіңірген қазақ деген ұлттың ұлы әрі ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы жайында екені оқырманға айдан анық болар.

Ахмет  Байтұрсынұлын ең алдымен  ұлт мұрасын ұлықтаушы десек мүлт кетпеспіз. Әдебиеттің бар саласына, әсіресе, халық мұрасына ерекше көңіл бөлген, халық ауыз әдебиетін жинауға өлшеусіз үлес қосқан, 1923 жылы Мәскеуде «Ерсайын» жинағы, ал 1926 жылы Әлихан Бөкейханмен бірігіп «23  жоқтау»   кітабы жарық көреді. Қаз дауысты Қазыбек би, Кенесары, Наурызбай батыр сияқты тарихи тұлғаларға тың тыныс сыйлаған бұл еңбектері халық мұрасы жолындағы еңбектері екені айдан анық.

Келесі кезекте А.Байтұрсынұлы – ұлттық жазудың жанашыры, ол араб әліпбиін қазақ тілі негізінде реформалап,  XX ғасырдың басында қалың жұртшылыққа ұсынды. Ғалым әліпбиді жасау барысында ұлт тіліне икемдеп, төл дыбыстарға төрден орын берді. Сондықтан бұл жазу жүйесін қазақ жазуы деп атаймыз. Бүгінде төте жазуды Ауғанстан, Қытай, Иран елдерінде тұратын қандастарымыз әлі де қолданады.

Үшіншіден, ұлы ұстаз – ұлттың рухани көсемі, бұл дегеніміз Ақаң саяси қызмет жолында елеулі еңбек етті, зиялыларды бастап халыққа саяси-теориялық бағыт-бағдар беріп отыратын тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ»  газетін шығарды, 4500 адам қол қойған Қарқаралы петициясының (арыз-тілегі)  авторларының бірі де бірегейі.

«Ғалым ашқан қазақ мектебі, ол түрлеген Ана тілі, әдебиеттегі елшілдік ұран «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ»  газеті,  1916 жылы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та тарих ұмытпайтын ұлағатты істері болатын», – дейді ұлы жазушы Мұхтар Әуезов.

Айтса айтқандай Ақан жайында жаза берсең шеті жеткізбес, айта берсе бір басында сансыз қырлар мен сырлар сабақтаса бермек.

Ақаңның ақындық әлемі қазақ лингвистикасының бастауында тұрған басты тұлға екені ерекше бөлек бір әңгіме.

Ұлт мәдениетінің төресі деуге келетін ұлы ғалым алғаш «Қазақтың бас ақыны» атты мақала жазып, қазақ үшін Абайды «Бас ақын» сайлап берді.

«Әдебиет танытқыш» арқылы қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын жіктеп, ғылым саласына айналдырды. Ол өз ұлтының рухани ой-санасын өрістету мақсатында әдебиет теориясы мен мәдениет тарихы оқулықтарын жазды.

Ақаң ұлтының көрген көресісін өз көзімен көріп, жанымен сезінген, нағыз ұлты үшін туылып, ұлтының болашағы үшін жаны мен барын салған ұлтының адал ұлы деп айтсақ кемдік қылмаса, артық болмас.

Ұлт көсемі шығармаларының сүбелі салаларының бірі поэзия екенін айтып кеткені белгілі. Бір мысал, ақынның азаматтық арман-мақсаты жырланған өлеңдерінің бірі «Маса» деген атпен 1911 жылы жарық көрді.

Ол асқақ поэзиясы арқылы өзін масаға теңеп халқын, жалпы қазақты оятпақшы болады, оятты да.

Ақындығымен қатар А.Байтұрсынұлы – ұлы аудармашы. Аударма өлеңдері арқылы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-демократтық дәрежеге көтереді.

Біртуар кемеңгеріміз – қазақ тілінің негізін қалаған дара әрі қазақ лингвистикасының бастауында тұрған тұнық тұлға.

«Тіл-құрал» атты оқулығы арқылы фонетика, морфология, синтаксис салаларының іргетасын қалады. Сонымен қатар тұңғыш грамматикалық төл терминдерді қалыптастырды.

Қорыта айтқанда, тіл білімінің түптамырында ғана емес, оны оқыту әдістемесінің бастауында да Ақаң тұр.

 Ақаңның «Байқаушы» деген бүркеншік есімі болғанын да біле жүргеніміз абзал.

 Бүркеншік есім анық кімдікі:  Ахметтікі, Әлихандікі, Міржақыптікі деген де таластар туындаған. Кейінірек әдебиетші ғалымдар мен тарих зерттеушілері зерттеп-зерделеп Байтұрсынұлына тән екендігін анықтаған.

Осы жерде қоса кететін тағы бір қасиеті – ән-күй әлеміндегі иірімдері, музыка өнері саласына қосқан үлесі орасан зор екендігі. Алайда, оның шығарған ән-күйлері халықтікі деп аталып кетуінің де себептеріне танымдық сараптау жасалынды.

Ақаң өмірбаянын зерттеуші ғалымдардың «Хаттар... тағы да хаттар»   атты ақпараты аясында замандасы Әлихан Бөкейханмен екеуара хаттары, тағдыр тәлкегінің ауыр сынында жүрген жерлесі Міржақып Дулатұлына жазған хаттары, Архангелде айдауда жүргенде өзімен бірге отырған тұтқын арқылы жеткен «Елге сәлем» атты өлеңінің мәтіні табылған. Одан да басқа көптеген  туындылары  туралы ақпараттар айшықты айғақ.

Ұлы тұлғаның тағы бір танымдық тұсын тілге тиек етсек,  «Уголовный кодекс РСФСР»,  «Мәдениет тарихы»,  «Қазақ тілінің теориясы»  атты кітаптарының баспаға дайындалып, өндіріске кеткендігі жөнінде деректер болғанымен, бұл еңбектердің қолжазбалары табылмаған.

Алайда, Ақаң еңбектерінің тіпті мұхит асып, шетел ғалымдарының зерттеулеріне де арқау болғанын енді біліп жүрміз. Елдегі мұрағаттардан табылмаған туындыларды іздеп табу ­– болашақ (бүгінгі және келер ұрпақ) парызы. Бүгінгі жаһандану заманында үш тұғырлы тіл саясатын ұстанған ұрпаққа жүктер жүгіміз, артар аманатымыз зор.

Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен тасқа терген өмірдерегіндегі мағлұматтармен қатар басқа да мұрағаттық деректерге жүгінсек, 1882-1884 жылдары  ауылдағы сауатты адамдардан және көшпелі ауыл мектептерінде 10 жасынан бастап дәріс алған. Демек, тұлғаның алғашқы тіл сындыруы, әліпті таяқ деп танытатын ауыл молдасының алдынан басталған. Осылайша кең даланың төсінде, көк аспанның астында жайылып жатқан Арқаның сардаласындағы қазақы ауылда, қаракөз баланың білім іргетасы қазақша қалыппен қаланыпты. Өз атамекенінде өз еркіндігін, өз тәуелсіздігін қорғай алмаған, күллі қазаққа жасалған қасақана қасастық зерек бала Ахметтің санасын тез жетілдіріп, өз уақытынан ерте есейтеді.

Ақаңның шығу тегі, тектінің ұрпағы екендігі, ары қарайғы тартқан тауқыметтері, қараусыз қалмаса да, жалған жазылған ақпараттар  бөлек бір әңгіме.

Тумысынан дарынды бала шама-шарқы жеткенше білім алу жолын жалғастыра береді.

 Қоғамдағы әділетсіз биліктің жымысқы саясаты оны тағдырдың тезіне салып, теңсіздікпен күресуге талпынтады, ысылтып, ойы мен бойын ширатады. Табиғатынан  төзімді, болмысынан батыл, еркін даладай ерекше жан біліммен сусындауын бір сәтке болса да доғармайды.

Бір ғажабы ауыл молдасынан алған азғантай білімнен кейін тоғыз жыл бойы орысша оқыған Ахмет ауыл балаларын өз ана тілінде оқытып, тек ұстаз ғана болып қоймай, сахарадағы қазақы ауылдың әлеуметтік қалыптасуындағы ұлт жүгін арқалаған көшбасшыға айналады. Өз тілімен қатар қаракөздерге орысша білім дәнін сеуіп, орыс ілімін, мәдениетін кең далаға жаяды. Өмір деген үлкен тұңғиық теңізде «қазақты қақпайлаған түрлі асау толқындарға»  қарсы жүзеді, тосыннан төте жолдар іздейді, жайбарақат жатқан қазақты қалың ұйқыдан оятып, саңылауы бар саналыларға рухани қозғау салады.

Қазақ деген ұлысқа керек кезінде Алла  Ахметтей ақиық жанды бұйыртуының өзі бекер емес. «Алла сөзін хақ»  деп танитын қасиетті Құраннан сауаттылығы да сол себепті.

А.Байтұрсынұлы: «...Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады»  деген қағидасын әрбір бұратана халықтың ұлт болып қалыптасуындағы ең өзекті мәселе» деп қарайды. Оны «Орынбор әм 10 пеуірал» атты мақаласында:  «Тариқ  жолына қарағанда келімсек жұрт күшті болса, тұрған жұрт айақ асты болып, азып-тозып жоғалмақшы. Тұрғын жұрт күшті болса, келімсек жұрт сіңіп, тұрған жұрттың түріне түсіп, бөтендігі жоғалмақшы.  Егер екеуі тең болса, бір-бірінен кем болмай, бір-біріне жем болмай, қатар тұрып күнелтіп, әр қайсысы өз алдына ұлт болып тұрмақ»  деп  ұлт күшінің қандай болуы керектігін айтады.

Сондықтан да әр тілдің айдауында жүрген өз ұлтына ең қажетті, аса зәру мәселе – қазақ әліпбиінің таңбасын жасауды қолға алады, кирилше жазуды қазақ ұлты үшін тіл саясатындағы «тұсау» тіпті «бұғау»  деп түсінеді. Сол себепті де жаңа әліпбиді таңдауға аса сақтықпен қарайды.

Қазақ ұлтының болмыс-бітімін жоғалтпайтын, оның өзіне ғана тән табиғи дыбыстық ерекшеліктерін бере алатын, әрі исламды «діл мен діннің лұғаты» деп зерделегендіктен, өз таңдауын араб графикасына негіздейді. Ежелден қазақ жұртының қазақ болып қалыптасу кезеңінен келе жатқан қадим жазуындағы дала данышпандарының көне зерттемелерін көздейді.

Осылайша, қазақ деген тамыры тереңде жатқан ұлы елдің тілінің тазалығы үшін төтеден түрен салып, дербестік әперу бақыты талай-талай сүзгіден өтіп, талай-талай талқыға түсіп, болмысы бөлек бұлқынысының арқасында ұлтының ұлы Ақаңа бұйырған еді.

«Білімдіден не пайда, білгенін көпке айтпаса. Үйреткеннен не пайда, қайырымы қайтпаса» демекші,  Ақаң айтты, үйретті, санаға сіңірді.

Ендігі біздің, келешегі кемел жаңа Қазақстанның көркеюі мен өркендеуіне атсалысушы ұрпақтың алдындағы мақсаты – айқын, ал мойнымыздағы үлкен жүк – Ақаң салған сара жолда сап түзеп, жіпке тізген маржандай қалыптасқан тіл білімінің түптамырын сақтай отырып, ана тіліміздің мәртебесін асқақтату, шұбарлануына жол бермеу, дүниежүзілік деңгей дәрежесіне жеткізіп, дәріптеу, қасиетті де киелі тіліміздің көсегесін көгерту.

Нұрсұлу Рахымбаева,

Алматы облысы

«ТІЛ» оқу-әдістемелік орталығы» Еңбекшіқазақ аудандық филиал меңгерушісі.