В 2020 году в календаре культурной и общественной жизни района сразу три «круглых» даты: 50-летие открытия некрополя «Алтын Адам», 10-летие музея-заповедника на сакских  курганах «Есік» и 85-летие со дня рождения ныне покойного археолога-популяризатора и исследователя древней истории Казахстана, подвижника казахстанской исторической науки Бекена ага Нурмуханбетова, участника раскопок Есикского могильника  в 1970 году.

Есикский некрополь – убедительное свидетельство тому, что в VI-IV веках до н.э. сакские племена создали свое первое государство, центр которого находился в Семиречье. Захоронение сакского правителя в костюме из чистого золота – шедевр ювелирного искусства древних мастеров Великой Степи. Изучение Есикского могильника подтвердило, что саки  не только создали  прикладное искусство мирового уровня, но также имели свою  письменность. На дне обнаруженной в Есикском кургане серебряной чаши высечена надпись из 26 знаков. В научном мире существует аргументированная точка зрения, согласно которой сакские племена говорили на прототюркских языках и были предками казахских племен. В любом случае, именно в этот период начинается формирование облика и языка современных казахов, их культуры, быта, народных обычаев.

Человек-легенда, который выдвинул идею  создания музея на Есикских курганах и более сорока лет посвятил ее осуществлению - старший научный сотрудник Института археологии им. А.Х. Маргулана, исследователь археологических памятников Кок-Мардана, Отырара, Баянжурека  –  Бекмуханбет Нурмуханбетов.

В 1969-1970 годах он был непосредственным участником раскопок на кургане Есик, в ходе которых был обнаружен «Золотой человек». Именно с тех пор Бекен ага продвигал идею о консервации земель Есикского могильника и открытия на его базе музея под открытым небом.  В 1992 году он  устроил первую экспозицию древностей в помещении аптеки напротив есикского почтамта, привез для демонстрации есикчанам реконструкцию Золотого Человека. Его  поддержала наша скромная районка «Еңбекшіқазақ». Из номера в номер она публиковала хронику небывалой выставки. При содействии главного редактора газеты «Еңбекшіқазақ» Х.Ахметжанова в Есик с визитом прибыл сам Первый Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев. Именно после  встречи Первого Президента РК и аксакала-археолога  крылатые кони – элемент костюма Золотого Человека, украсили  герб молодого суверенного  государства.

газета "Еңбек жалыны" ("Еңбекшіқазақ") 1992 г

Итогом долгой беседы Елбасы с Бекеном ага было еще одно  решение: музею быть! Но прошло еще немало лет, прежде чем состоялось его открытие.  Между тем Бекен ага из года в год  устраивал самостоятельные экспедиции, с помощью добровольцев вел раскопки и добился, чтобы  курганы, уже «обраставшие» дачами, крестьянскими хозяйствами, были спасены от уничтожения и вошли в госпрограмму «Возрождение историко – культурного наследия». Тогда же на основе его рекомендаций был разработан проект «Музей под открытым небом «Есикские курганы (Есикский могильник и городище Рахат)». В 2010 году, в год своего 75-летия и 40-летия  обнаружения некрополя «Алтын Адам», аксакал увидел исполнение своей мечты – на курганах начал работу  музей-заповедник «Есік», в котором он до самых последних дней был  главным консультантом.

В 2010 году по инициативе Первого Президента РК  страны Н.Назарбаева, в рамках общенациональной программы «Культурное наследие» свершилось долгожданное событие –  был создан государственный музей-заповедник «Есік», в охранную зону которого ныне входят Есикские курганы, городища Тальхир (Талгар), Рахат, Орикты.

Раскопки вблизи села Рахат

Визит-центр музея в стиле восточного дворца расположен на северо-западной окраине г.Есика. Значительная  часть представленных  экспонатов  – археологические находки из сакских поселений и могильников в Алматинской, Южно-Казахстанской и Восточно-Казахстанской областях, а также подлинные предметы из захоронения «Алтын Адам».  Самый большой интерес посетителей вызывает  реставрация Золотого Человека. Реставратор В.Садомсков в 1970-73 годах воссоздал одежду, головной убор, обувь и оружие сакского правителя.  В 1995 году художник-реставратор А.Танабаев  изготовил другой вариант одеяния Золотого Человека. А в 1997 г. реставратор Крым Алтынбеков произвел третью, новейшую  реконструкцию, которая  теперь экспонируется в визит-центре музея «Есік». 

Музей-заповедник «Есік» выступает в роли базы научных исследований казахстанских и зарубежных ученых. На могильниках и городищах совместно с казахстанскими археологами приезжают работать коллеги из Китая и Кореи:  ведь  тюркский мир средневековья  охватывал огромную территорию от Японии до Адриатики. Именно  в районе сакских курганов берет начало история всего Центральноазиатского региона.  Здесь истоки современного Казахстана как наследника древних государств саков, тюрков и Золотой Орды. В 2020 году собственными силами музея продолжаются исследования городища Рахат,  где обнаружен средневековый некрополь. В местах поселений, насчитывающих до десяти культурных слоев,  найдены осколки керамики и фрагменты металлических изделий.   Курирует раскопки директор музея, кандидат исторических наук Гульмира Мухтарова, под руководством  которой коллектив молодых сотрудников продолжает дело Бекена ага, восстанавливая историческую память о значении Великой Степи в мировой истории.

И.ТУРАНИН

Қазақ елінің мемлекеттігі болған жоқ деп көкіді Алматының мөлдір суынішіп, қып-қызыл апорт алмасын, Қазақ Республикасының миллиард пұттап алған әлемде теңдесі жоқ астығының нанын жеп өскен Жириновский. Қазақстан тұрған жерде мемлекет болмаған деп, тіпті Ресейдің басшысы  да жаңсақ «жаңалық» ашты. Ал тарихи шындық саяси астарлы жалған сөздерді жоққа шығарды.

Сауаттылығы Ресей тұрмақ, Еуропа, Америка құрлықтарының саясаткерлерінен артық болмаса, кем емес алаш ардақтылары текті де терең білімді азаматтарымыз ақпан және қазан революцияларының нәтижесінде құрылған федерацияның құрамына 1918 жылы Қазақ автономиясын кіргізуге қол жеткізгені – тарихи шындық. Бұдан кейін 1936 жылы Қазақ елі сол Ресеймен, Белорусь, Украинамен тағы басқа, жалпы, он бес  республикамен тең құқылы Республика болып кірді Одаққа. Әрине, Ресейді метрополия демесек те, қалғандары колония деп аталмағанымен, соған жақын күй кешкеніміз де ақиқат.

Ал мемлекет қазақта болмаған деп шатаса бергендерге Керей, Жәнібек хандар осыдан 550 жыл бұрын іргесін қалаған Қазақ хандығы мемлекет емей, тайпа, не ру ғана деп кім айта алады?!

Түбіміз бірге түркілерден де әрі тереңдесек, осыдан мыңдаған жыл бұрынғы сақ бабаларымыздың іздері тек қана тасқа қашалған петроглифтерде ғана емес, тағы жылқыны көлік қып мініп, етін азық, сүтін сусын қылып пайдаланғын Ботай қазбалары дәлелдеп берді.

Ал біздің өзімізді де, бабаларымызды да өркениеттен ада, тек көшпелі малшылар ғана болған деген «болжамды» Жетісу өлкесіндегі көне сақ обаларынан табылған құнды өнер туындылары, металл бұйымдар-ақ жоққа шығарды ғой.

Есік қаласының іргесіндегі ежелгі сақ қорғандарының бірінен археологтарымыз КемалАқышев, Бекмұханбет Нұрмұханбетов бастаған ғалымдардың тапқан алтынға, «оранған ханзада» «Алтын адам» деген атпен әлемді дүр сілкіндіріп, нағыз сенсация  жасаған еді ғой. Осыдан екі жарым мың жыл бұрын ғұмыр кешкен сол бабалардың өткен жолын, құрған мемлекеттері мен салған қалаларын тарихшыларымыз әлі де ашып, зерттеп-зерделеп үлгере алмай жатқаны  да – бүгінгі күннің шындығы.

Мыңдаған жылдар бұрын тағы жылқыны әскери көлік, жауынгер аты қылып үйретіп, үстіне ер, сарбазға ат үстінен шіреніп тұрып садақ атуға болаттан үзеңгі,  қолына акинак қанжар, кеудесіне кіреуке сауыт кигізу үшін сол 25 ғасыр бұрынғы ұстахана шеберлері металлургияны қай деңгейде меңгергенін көрсетіп тұрған жоқ па?!  Аң стиліндегі өнер туындыларын, сол Алтын ханзаданың алтын бешпеті мен бас киіміндегі төрт мыңнан аса алтын детальдарын айтпағанда.

Бүгін мен неге жоғары пафоспен қазақтың, бабаларымыздың ұлан-ғасыр даланы қорғап, меңгеріп қана қоймай, айшықты іздерін бай тарихи деректерін қалдырғанын. Біріншіден, сол Есіктің Алматы қаласы жағынан кіре берісіндегі обадан табылған  Алтын Ханзадамыздың әлемге айғақталғанына елу жыл толып отыр. Сол сенсация авторының бірі Бекмұханбет Нұрмұханбетұлы тірі болғанда сексен беске толып отырған кезінде өткен ғасырдың тоқсан екінші жылы «Еңбекшіқазақ» газетінің ақпараттық та, тікелей де қолдауымен ұйымдастырған Алтын адам көрмесіне Нью-Йорктен келген іскер қонағына бірінші Президентіміз Н.Назарбаевтың өз  айтуынша экзотикалық бір жәдігерін көрсеткен эпизодты еске алып отырар ма еді?!

Сондағы Бекен ағамыз көрме қонақтарының, Елбасының Алтын адамның алтын бас киіміндегі мифтік қанатты аттар қандай мағына береді деген сұрағына: «Сақ бабаларымыздың алға, болашаққа ұмтылуының символы деп жауап берген еді. Сонымен қоса Бекен аға музей туралы да сұрағын қойған-ды. Алғашқы музей сол кездесуден кейін құрылды. Ал екіншісі –  Есік қорық мұражайының эксклюзивті жобамен салынып,  қызмет атқарып жатқанына да он жыл болыпты. Бұлнысан да Елбасының тікелей тапсыруымен тікелей бақылауымен салынған.

Өтпелі тоқсаныншы жылдар ұлы бастамалар, ұлы істер жылдары десек, Ұлы бабаларымыздың басқан іздерін жаңғырту жылдары деп те айтуға тұрады.

Бір классик өз кейіпкерінің аузына: «Ашкөзіңді, принц, алғақара – сізді ұлы істер күтіп тұр» деген мағынадағы сөздерді салған екен. Бұл сөздерді бүгінгі ұрпаққа қарата айтсақ: тарихымызды таразылап ұлыларымыздың ұлы істерін алға бастырайық.

Хайролла Ахметжанов,

Қазақстанның құрметті журналисі

Тәуелсіздігіміздің символына айналған Алтын адам бейнесі еңсесі биік елдігіміз бен дұшпанына дес бермес ерлігіміздің ескірмес естелігі, һәм ескерткіші іспеттес. Ал алтынмен апталған сауытқа көз жүгірткен кез келген жан мәдениетіміз бен өркениетіміздің өзегі тереңнен тарайтынын түсінері хақ. Ханзада киіміндегі алтынның әр бөлшегіндегі бедер философиялық мазмұнға ие. Дүниетанымымыздан сыр шертіп, тарихымызды таңбалап тұр. Обадан табылған төрт мыңнан астам алтын бұйым, күмістен жасалған ыдыстар, болаттан соғылған қанжар, әшекейлерге қондырылған қымбат тастар қазақ жерінің қашаннан бай, ал темірден түйін түйген бабаларымыздың он саусағы шебер, өрісі кең, таным-түйсігі биік болғанын байқатады.

Қазақты малдың соңында көшіп-қонып қана жүрген надан етіп көрсетуге күш салған кеңестік идеология 1970 жылы жарқ еткен жаңалыққа таңдай қағып, таңырқай қарады. Ол – Есік қаласынан табылған алтын киімді адам еді. «Алтын адам» аталып кеткен осынау «олжаны» әлем жұртшылығы бір көру үшін қазақ жеріне ағылды. Дүниежүзінің маңдайалды ғалымдары келіп, қазақтың жерінде бастау алып, жалғасып жатқан мәдениетті мойындады. Аңдық стильдің айшықты белгілеріне бас шайқай қарап, ұсталардың шеберлігіне таңырқасты. Ханзада киімі мен бұйымдарының 2500 жыл жер қойнауында жатып, еш бүлінбей сақталуы да – сақ дәуіріндегі өнердің дамуының дәйегі дейді көзі қарақты жұрт.

Археология ғана емес, адамзат тарихында үлкен сенсация болған осынау Алтын адамның табылғанына биыл 50 жыл толды. Ал оны алғаш тапқан, әрі өмірінің соңына дейін сақ ханзадасының танылуына тынбай еңбек еткен Бекен ата аман болса, осы жылы 85 жас меретойын атап өтер еді. Аңқылдаған ақ жүрек Бек­мұ­ханбет Нұрмұханбетовті көпшілік «Бекен ата» атап кеткен. Осында оқырманға түсіндіре кетер бір жайт, мектеп оқулықтарында Алтын адам 1969 жылы табылды деп оқыдық. Ал өткенге  зер салсақ, Алтын адамның табылу тарихы 1963 жылы Есік қаласында болған селге тікелей қатысты екенін де түсінеміз. Сел автобазаны шайып кеткендіктен оған жаңа жер бөлінеді. Ғимаратты салудан бұрын ол ежелгі оба бар орынға «Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау және пайдалану туралы» заңға сәйкес археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілу керек. Сондықтан  ҚазақКСР  ҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнология институтынан Кемел Ақышевтің басшылығымен экспедиция тобы құрылады. Оның Есік археологиялық отрядына институттың кіші ғылыми қызметкері Бекмұханбет Нұрмұханбетов жетекші болып тағайындалды.

Бекен ата

Осылай зерттеу жұмыстары да күз айында басталып, тоналған қабір ашылғаннан кейін археологтар ол маусымды тоқтатады. Келесі жылы, яғни 1970 жылы қазба жұмыстарының екінші маусымы сәуір айында басталады. Ол кезде отрядта екі адам: отряд жетекшісі – Б.Нұрмұханбетов пен аға лаборант – А.Амандықов жұмыс істеген. Сонымен көпке созылмай, сол сәуір айында-ақ Алтын адамның мүрдесі табылған.

Реставратор В.Садомсков алтын киімнің детальдарының көшірмесін құйып, Алтын адамның алғашқы тұлғасын ұсынды. Алтын адамның сол тұлғасы Алматыда көрсетілді. Одан кейін шекара асып, үлкен көрмелерде көрсетілді. 1973 жылы Мәскеуде, 1974 жылы Лейпцигте, 1975 жылы Каирде, 1976 жылы Дамаск қаласында өткен халықаралық көрмелерге қойылды. Бірақ бір өкініштісі, сол заманда бүкіл әлем жарыса жазып жатқан Алтын адам «өз отандастары» – Есік тұрғындарына 22 жылдан соң ғана жетіпті. Мұнда да мұрындық болған – Бекен ата. Сонымен қатар ол кезде «Еңбек жалыны» аталған қазіргі «Еңбекшіқазақ» аудандық газетінің ұйымшыл ұжымының еңбегін атап өткеніміз жөн.

"Еңбек жалыны" (қазіргі "Еңбекшіқазақ") газеті, 1991 жыл

Есік қаласындағы сақ обасынан Алтын адамның табылғанына 50 жыл, мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің ашылғанына 10 жыл, ал осы екі істің де басы-қасында жүріп, тікелей еңбегі сіңген белгілі археолог Бекмұханбет Нұрмұханбетұлының – Бекен атаның туғанына 85 жыл толып отыр. Осыған орай төмендегі сұқбаттарды назарларыңызға ұсынамыз.

 Бекбол Нұрмұханбетов: Әке жолымен жүріп келемін

«Атадан ұл туса – игі, ата жолын қуса – игі» дейді қазақ. Бекен атаның кенже ұлы Бекбол Нұрмұханбетов – осынау аталы сөздің тереңін түсінген ұрпақ. Бүгінде қара шаңырақтың түтінін түтетіп отырған ол әке жолын жалғап келеді.

– Бекбол, өзіңді көп жылдан бері танимын, бірақ археологияға, әсіресе, ғылымға қызығушылығыңды ешқашан байқамап едік.

– Иә, бұл қызығушылықтың бұрын болмағаны рас. Кішкентай кезімде балаларға арналған археологиялық лагерьге баратынмын. Бірақ онда да осы салаға қызыққаннан емес, тек уақыт өткізу үшін ғана. Ал әкем өмірінің соңына дейін экспедицияға барумен өтті. Тарихты, қазба жұмыстарын жан-тәнімен жақсы көретін. Оларсыз бір орында тыным таппайтын. «Таңертең кезекті экспедицияға шығамын» деп қамданып отырған, бірақ түнде аяқасты көз жұмды. Сонда айтқаны: «Бұл менің соңғы экспедициям болғаны ма?» Әкем үшін экспедиция қаншалықты маңызды болды, жалпы, экспедицияның не екені мені тек сол сәтте ойландырды. Осылай, әкемнің археологиялық қызметі, Есік сақ қорғандарының, Есік музейінің ашылуында сіңірген үлкен еңбегі, жалпы, ғылымда басқан әр қадамын, кешкен күйін – бәрін-бәрін тереңнен тануға, бойымнан өткізуге тырыстым. Қуанышыма орай, музей директоры Гүлмира Райылқызы дипломыма қарай мені суретші-экспозиционер ретінде жұмысқа шақырды. Бұл музейдің әкем үшін қаншалық ыстық екенін елдің бәрі жақсы білетін шығар. Оның ашылуы әкемнің қажырлы еңбегінің арқасында деп білемін. Күндердің бір күні үлкен музейдің болатына сеніп, жыл сайын Есік қорғандарында көктем шыға киіз үйін тігіп, қар түскенше туристерді қабылдап, тарихтан сыр шертіп, қорғандарды «күзетіп» сонда отыратын. Музейге орналасуым да әкемнің әр ісін терең тануға мол мүмкіндік болды. Әкем араласқан көптеген ғалым, археологтармен мен де танысып-білісе бастадым. Осылайша археологияға деген қызығушылығым өздігінен арта берді.

Есік мемлекеттік мәдени-тарихи қорық-музейіндегі Бекен атаның кабинеті

– Алғашқы экспедицияң туралы айтсаң, саған оның қандай әсері болды?

– Әкеміздіңжылын өткізгеннен кейіноның құрметінешәкірттері, қызметтестері мен жақындары бірігіп, «Нұрмұханбетов ЭКСКАВЭЙШНС» атты халықтық археологиялық экспедиция ұйымдастырдық. «Экскавэйшнс» – әкемнің сүйікті сөзі, ұраны болатын. Кезекті «жорығына» шығарда гүрілдеген зор дауысымен осы сөзді дауыстап тұрып айтатын. Біздің қазба жұмыстарымыз Рахат пен Өрікті ауылдарының арасындағы қорғандардың біріне жүргізіліп, алтыннан, темірден жасалған бұйымдар табылды. Әкем әр қазба жұмысында музей экспонаттарымен көрме ұйымдастырып, ондағы көрермендерге лекция өткізетін. Біз де осыны негізге алып, тек қазба жұмыстарын жүргізіп қана қоймай, әкем сияқты мейлінше жан-жақты болуға тырыстық. Лекциялармен қатар, ата-бабамыздың байырғы өмірінің көрінісі – садақ атудан, тазымен аң аулаудан, тоқыма тоқудан өз мамандарын шақырып, мастер класс өткіздік. Біз құрған лагерьге келушілер де көп болды. Жалпы айтсам, бұл экспедиция менің жаңа өмірімнің алғашқы іргетасын қалап бергендей. Қызығушылықтарым, көзқарасым өзгерді. Әкемнің ісіне бір табан жақындай түстім. Көптеген адамдармен танысып, жаңа достар таптым. 2018 жылы Есік мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі ғылыми қызметкерлерінің жетекшілігімен Есік көлінен оңтүстік-батыста 6 шақырым жерде орналасқан «Қыземшек» тауына волонтерлерді экспедицияға апардық. Теңіз деңгейінен 3100 метр биіктікте жатқан бұл орынның жұмбағымен танысу мүмкіндігіне ие болдым. Әрі өзім танысып қана қоймай, бұл туралы 2019 жылы Әзірбайжанның астанасы Бакуде петроглифтерге қатысты өткен халықаралық ғылыми семинарда баяндама жасадым. Қазіргі уақытта бірқатар елдің ғалымдарымен байланыстамын, түрлі конференцияларға шақырып тұрады.

– Қандай жоспарларың бар?

– Жоспар, әрине, көп. Бірақ биылғы көктем көпшілікке нақты жасалған жоспардың да жүзеге асу-аспауы екіталай екенін көрсеткен сияқты. Дегенмен, нақты жоспардың жайын айтпасақ та, әкеміздің үлкен аманаты бар.

– Ол қандай аманат еді?

– Ол – Алтын адамның сүйегін жер қойнына тапсыру. Жай ғана жер қазып, көме салу емес, ханзадаға сай сый-құрметпен жерлеу рәсімін өткізу. Қарапайым, әрі айтарлықтай маңызға ие үлкен жұмыс. Қазақстанның елтаңбасында қанатты тұлпар бейнеленген. Ол – Алтын адам тәжіндегі (бас киіміндегі) элемент. Біз көшпенді халық мәдениетінің мұрагері ретінде осынау кодтан бастау аламыз. Өткенге, ата-баба аруағына құрмет осыдан басталады. «Аруақ қолдасын», «Тәңір жарылқасын» дегенді бекер айтпаймыз. Аруақ, Тәңір, Жер мен ғарыш – мұның бәрі бір-бірімен өзара байланысып жатыр. Бұл байланысты үзуге болмайды. Қашаннан бабалар аруағын қастерлеген халықпыз. Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз бар. «Алтын адамның сүйегін топыраққа табыстағанда елімізде тек жақсылық болады» деп отыратын әкем. Ендігі жоспарымыз да, мақсатымыз да – әкемнің осынау аманатын орындау.

*****

Гүлмира Мұхтарова: Аманатқа қиянат болмайды

Есік мемлекеттік мәдени-тарихи қорық-музейінің қабырғасы қаланғаннан бері басқарып отырған белгілі ғалым, тарих ғылымдарының кандидаты Гүлмира Мұхтарова музейдің жұмысымен таныстырып, жоспарларымен бөлісті.

– Есік мемлекеттік мәдени-тарихи қорық-музейінің ашылғанына биыл 10 жыл болды. Қандай жұмыстар атқарылды?

– Жаңа ашылған мәдени мекеме, соның ішінде қорық-музей үшін 10 жыл айтарлықтай көп уақыт емес. Дегенмен, біраз жұмыстардың атқарылғанын айту керек. Музейдің қабырғасы алғаш қаланғаннан бастап осында қызмет атқарып келемін. Музей директоры ретіндегі қызметім экспозиция құрудан басталды. Біздің негізгі зерттеу нысананымыз – сақ қорғандары болғандықтан, бастапқыда экспозиция құру жоспарланбаған еді. Бірақ көрерменді тарту, оларға сақ мәдениетін,тарихын қызықты, тартымды етіп жеткізу үшін әкімшілік ғимараттың екі залына экспозиция құруды ұйғардық. Бастапқыда Астанадағы Алтын және құнды металдар музейінен алынған Алтын адаммен бірге табылған 19 заттардан тұратын экспозициямыз қазір 435 жәдігерден тұратын 4 залға толықты. Экспозициямыздан сақтар мәдениетін, тарихын, Алтын адамның табылу, зерттелу тарихын, сонымен қатар жалпы Қазақстан археологиясы тарихы туралы мәлімет алуға болады.

Қорық-музейге бастапқыда 5 қорған ғана қамтылған 6 га жер бөлінген болатын. Ал Есік қорымындағы сақталып қалған 80-нен астам қорған қорық-музейдің қарамағына берілмеді. Қорық-музейдің негізгі қызметі осы қорғандарды тарихи ескерткіш ретінде сақтау, содан кейін барып зерттеу, дәріптеу. Сондықтан да біз ендігі кезекте – қорық-музейдің қорғау аймағын анықтау және бекіту жұмысына кірістік. Бұл өте күрделі және қиын мәселелердің бірі болды. Нәтижесінде 2014 жылы қорғау аймағы бекітілді. Қорғау аймағына Есік қорымы мен бірге Рахат қалашығы және Өрікті қала жұрты кіргізілді. Кейіннен қорық-музей балансына ЮНЕСКО тізіміне кірген ортағасырлық Талхар (Талхиз) қалашығы берілді. Қазір қорғау аймағы 447 га жерді құрайды.

Халықаралық қатынастар да бір жолға қойылды. «Бір жол, бір белдеу» халықаралық жобасы аясында ҚХР-сы, Сиән қаласындағы Шәнши археологиялық институтымен, Оңтүстік Кореядағы 5 ғылыми институтпен, Ресейлік археологиялық институттармен келісім шарт негізінде археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеміз.

Есік обалары

– Қорғандар 80-нен астам дедіңіз, оның нақты саны белгісіз бе?

– Қорық-музей ашылмай тұрғандағы құжаттарда Есік қорымында сақталған қорғандардың саны 40-тан астам деп көрсетіліп келген. Қорғандардың төлқұжатын жасау және басқа зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында тек қазіргі қорық-музейдің қорғау аймағының өзінде 80-нен астам қорған қалғаны анықталып отыр. Әлі де қорғандардың санын нақты айта алмауымыздың себебі – бұл жерде сақ дәуіріне дейінгі және одан кейінгі кезеңдердегі жерлеу орындары бар. Есік қаласының аумағы кезінде түгел қорғандардан құрылған үлкен қорым болған. Шамамен алғанда, бұл өңірде 600-ден астам қорған болған деп есептейміз. Сақ бабаларымыз, негізінен, таулы аймақтарда өмір сүріп, жазық далаға қорған салған. Олар қорғандарға үлкен мән берген. Бұл туралы тарих атасы Геродот өзінің «Тарих» атты еңбегінде нақты көрсетіп кетеді. Қорған тұрғызуда сақтардың белгілі бір жүйесі де болуы мүмкін. Өкінішке қарай, біз әзірге қорғандардың орналасу тәртібін, жүйесін білмейміз. Егер ондай мүмкіндік болса, біраз жұмбақтың сыры ашылар ма еді? Демек, Біздің басты мақсатымыз – осы күнге дейін жеткен қорғандар ландшафын ары қарай сақтап, оны болашақ ұрпаққа аманат ету. Бір сөзбен айтқанда, қорғандардың нақты санын анықтау, олардың құжаттамасын жасау әлі де зерттеуді қажет етеді. Осыған байланысты Алматы облысының мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасына жоба ретінде ұсыныс беріп те отырмыз.

– Тек сақтап қалу ма? Оларды біртіндеп зерттеп, қазба жұмыстарын жүргізуді мақсат етпейсіздер ме?

– Қазіргі инфрақұрылым қарқында дамып келе жатқан уақытта негізгі мақсатымыздың қорғандарды ең алдымен сақтап қалу мәселесінің бірінші кезекте тұрғаны түсінікті деп ойлаймын. Қорғандар – біз үшін ең алдымен, сақ бабаларымыз туралы мәлімет беретін дереккөзі. Яғни тарихымыздың діңгегі. Сақталып қалған қорғанды белгілі бір жүйемен, тәртіппен зерттеу уақыттың үлесінде. Ал қазір ең алдымен жойылып кету алдында тұрған қорғандарға зерттеу жұмыстарын жүргізуді қолға алғанбыз. Дегенмен, ғылыми зерттеулер, халықаралық байланыстар аясында да қазба жұмыстары жүргізілуде. Оңтүстік Корея Республикасының Кенжу тарихи қаласында ұлттық музейге қарайтын біздің қорғандарға ұқсас қорғандардың шоғырланған паркі бар. Сол парктегі қорғандарға түгел зерттеулер жүргізілген. Зерттеу жүргізілгеннен кейін қорғандар қалпына келтіріліп қойған, кейбіреулері музейлендірілген. Біз де сол тәжірибені пайдалануымыз керек.

– Жойылу алдында тұрған қорғандар көп пе?

– Біздің қорғау аймағымызға кірмейтін Есік қала ішінде, қала сыртында сақталып қалған қорғандар көп. Оларды қадағалау жергілікті атқару органдарының құзырында. Олардың барлығы дерлік есепке алынып, құжаттамасы жасалынуы керек. Дегенмен, құрылыс жұмысын немесе басқа шаруашылық жұмысын жасау барысында қорғандардың орны табылып жатады. Кейде тіпті есепке алынған қорғандардың өзі жартылай немесе түгел қазылып кететін жағдайлар да болады. 2019 жылы желтоқсанда ескерткіштерді қорғау және пайдалану заңы қайта бекітілді, заңға көп өзгерістер енгізілді. Жеке азаматтардың, заңды тұлғалардың жауапкершілігі күшейтілді. Бұл заң қорғандардың жойылуына тосқауыл болады деген үміттеміз.

– Тек музейге жауапты емес, сонымен қатар қазба жұмыстарын да жүргізіп, ғылыми-зерттеу орталығы ретінде де қызмет етесіздер ғой?

– Біздің атауымыз айтып тұрғандай біз біріншіден қорық, содан кейін музейміз. Қорық-музей 2011 жылдан бастап аккредиттелген, лицензиясы бар ғылыми мекеме ретінде Мәдениет және спорт министрлігінің қаржыландыруымен Жетісу сақтарының мәдениеті, тарихы, мифологиясы, идеологиясы бойынша бірнеше ғылыми-қолданбалы зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. 2019 жылдан бастап Рахат қалашығы бойынша ғылыми-қолданбалы жобаны қаржыландыру басталды.

Рахат ауылы маңындағы қазба жұмыстары

– Ғылыми-қызметкерлеріңіз жеткілікті ме?

– Иә, бүгінде 30 қызметкеріміз бар, соның жартысына жуығы ғылыми қызметкер. Себебі, қорық-музейдің барлық жұмысы ғылыммен байланысты. Жалпы, менің талабым – экскурсоводтың да ғалым болуы. Әрине, жаттап алған мәтінді судыратып айтып бергеннен ғөрі, өзі қазба жұмысына қатысып, қорғандарды жан-жақты зерттеп, артефактілерді қолымен ұстап, оларға сараптама, салыстарма жұмысын жасаған, сақтардың тарихы бойынша мақалалар жазып жүрген қызметкер экскурсияны әлдеқайда жақсы жүргізеді ғой.

– Шетелдік ғалымдармен жұмыс істеу сіздерге не береді?

– Жасыратыны жоқ, біріншіден, шетелдік ғалымдарға инвестор ретінде қараймыз. Солардың көмегімен қазба жұмысын жүргіземіз. Екіншіден, адамның пайда болуы, дамуы – баршаға ортақ. Бірлесе жұмыс істей отырып, бір-біріміздегі материалдарды салыстыра талдап, ақиқатқа жете аламыз. Оған қоса, шетелдік әріптестеріміздің қолында әзірге біздің қолымыз жете қоймаған соңғы технологиялар бар және олармен жұмыс істеуді жақсы меңгерген. Біз үшін оның да пайдасы да, үйренер тұсымыз да өте көп. Тағы бір айта кетерлігі, корей халқы арғы ата-тегін бізбен, ғұн, үйсіндермен байланыстырады. Шығу тегіміз, түбіміз бір дейді. Сондай-ақ қытайлармен де тарихи көрші мемлекет ретінде ортақ зерттейтін дүниеміз көп.

– Жоғарыда Талғар қалашығы жайында айттыңыз. Онда қандай жұмыстар атқарылып жатыр?

– Ортағасырлық Талғар (Талхиз) қалашығы (VIII-XIV ғғ) – Ұлы Жібек жолындағы ірі мәдени, сауда, діни орталықтардың бірі. Алматы қаласының шығыс жағында 25 шақырым қашықтықта, қазіргі Талғар қаласының оңтүстік жағында орналасқан. Қазіргі уақытта көлемі – 298х302 м (9 га) қалашықтың орталық бөлігі ғана сақталып қалған. Ортағасырлық Талғар қалашығы тарихи ескерткіш ретінде 1921 жылдан бастап зерттеле бастаған. 2014 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген. 2018 жылдан бастап Ортағасырлық Талғар (Талхиз) қалашығы «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейіне тұрақты пайдалануға берілді.

Оның территориясы мен бас қақпасы астынан өтетін су құбырын қала аумағынан шығару бойынша 2020 жылға облыстық бюджет есебінен, жобалық-сметалық құжаттар дайындауда. Ортағасырлық Талғар қалашығының буферлық аймағына жақын орналасқан үйлерді көшіру мәселесі өзекті болып тұр. Әртүрлі себептерге байланысты (адамдардың, малдың) қалашық қоршауының кей тұстары дәнекерленген жерінен ажырап жатыр. Оларды қайта қалпына келтіру жұмыстары да жүргізіліп тұрады. «Есік» қорық-музейінің қызметкерлері Талғар қалашығын алғаш зерттеуші, археолог И.И. Копыловтың жеке архивін цифрландыру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Талғар қалашығы бойынша шағын флаерлер, видеороликтер, арнайы слайдтар жасалды. Карантин уақыты аяқталған соң Талғар аудандық білім беру орындарында осы тақырыпта арнайы 1 айлық дәрістер өткізіледі.

Былтырдан бастап Талғар жаққа арнайы штат бөлініп, қызметкерлерді қабылдадық. Ендігі біздің басты мәселеміз – жергілікті тұрғындардың Талғар қалашығына деген көзқарасын өзгерту. Себебі, ол жер бұрын демалатын, кейін мал бағатын орын болған. Соны әлі күнге дейін тоқтата алмай отырмыз. Күзет қойып жатсақ та, қоршау темірлерін ұрлау, қирату жағдайлары әлі күнге тіркеледі. Яғни ескі қалашықты халық әлі ескерткіш ретінде қабылдамайды. Сондықтан үйді-үйді аралап, ескертпелер таратып, түсіндіру жұмыстарын жүргізуді жоспарлап отырмыз. Мұндай мәселелер кезінде Есік қорық-музейі ашылғанда да болып тұратын. Қазір жағдай біраз өзгерді.

– Қазірде Рахат ауылының маңында қазба жұмыстарын жүргізіп жатсыздар. Мұнда қандай жаңалық бар?

– Рахат қалашығы Есік қорымынан оңтүстікке қарай 3 км қашықтықтағы тау бөктерінде орналасқан, жалпы территориясының көлемі 50.2 га. 2013 жылы Рахат қалашығы ҚР Мәдениет және спорт министрлігі «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі қорғау аймағына берілді. 1999 жылғы «Алтын адам» ассоциясының мүшесі Бекен Нұрмұханбетов үш қамал, цитадель және басқа құрлымнан тұратын қалашықты сақ резиденциясы болуы және «Алтын адамның» сүйегі осы жерден шығарғарулы мүмкін деген болжам жасаған.

2004 жылы Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институты мамандары қалашыққа стратиграфиялық бақылау (шурф) салу арқылы Есік қорымының уақытына сәйкес, яғни сақ дәуіріне келетін мәдени қабатты анықтады. 2015 жылдың қазан айынан бастап «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі (Қазақстан) мен Шәнси облыстық археологиялық мәдениет басқармасы (Қытай) арасында мәдени мұраларды қорғау мақсатында ынтымақтастық туралы алғашқы уағдаластыққа қол жеткізді. Халықаралық «Бір жол – бір белдеу» бағдарламасы аясында 2016 жылдың маусым айынан бастап «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі мен Шәнси облыстық археологиялық институтымен келісім шартқа қол қойды. Осы келісім шарт негізінде 2017-2019 жылдар аралығында Рахат қалашығында халықаралық бірлескен барлау және қазба жұмыстары жүргізілді. 2019 жылдың 29 мамырынан бастап «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі «Сақ дәуірінен XIII ғасырға дейінгі Рахат археологиялық кешенінің материалдары негізіндегі Жетісу материалдық мәдениетінің семиозисі» атты ғылыми қолданбалы жоба аясында Рахат қалашығына және қалашық маңындағы 2 қорғанға археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуде. Жалпы, Рахатты толық қазып, нақты қорытынды жасау үшін 50-70 жыл қажет. Дегенмен, қазіргі қазба жұмыстарының нәтижесінде 9 мәдени қабат табылды. Осылайша қалашық жасына қатысты ерте темір дәуірінен орта ғасырға дейінгі аралық деген уақытша болжам жасалды. Әзірге қол жеткен мәліметтер бойынша бұл жер палеолит дәуірінен бастап ерте темір ғасырын қамти келе орта ғасырға дейінгі мерзімде адамдардың түрлі тіршілік әрекеттерін (рухани, ғұрыптық және т.б.) атқарған орны болған деген болжам жасауға болатын сияқты.

Есік мемлекеттік мәдени-тарихи қорық-музейі

– Бекен ата Алтын адамның сүйегін жер қойнына тапсыруды аманаттап кеткен екен. Сол туралы айтсаңыз...

– Осы қорық-музей ашылып, алғашқы қонақтарымыз келе бастаған күннен бастап бізге ең көп қойылатын сұрақтардың бірі – «Алтын адамның сүйегі қайда?». 2013 жылы Алтын адамның қаңқа сүйегін тауып, зерттеулер жүргізіп, шынымен сол екенін дәлелдеп те шықтық. 2015 жылы Алтын адамның қаңқа сүйегінің үлгісін алып, DNAгеномасын зерттеуге екі рет әрекет жасадық. Бірақ сүйектің сонау 70 жылдардан бастап бүгінге дейін белгілі бір талаптарға сай сақталмауына, сүйектегі мәліметтер жойылып кетуіне байланысты зерттеулер нәтижесіз болды. Дегенмен, ғылым, технология күннен-күнге дамып жатыр. Әлі де болса, ақпарат аламыз деген үміттеміз. Бүгінде бұл мәселе бойынша отандық ғалымдарымыз да зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Ғалымдардың өтініші бойынша қорытынды шықпай ешқандай мәлімет бере алмаймыз.

Ал енді Бекен ағаның аманатына келер болсақ, әлі де болса, Алтын адамның қаңқа сүйегін зерттеу мүмкіншілігі бар деген үмітпен сүйекті жерлеп тастауға асықпағанымыз дұрыс деп отырмыз. Себебі ғалымдардың айтуынша, сүйекті жерлеген күнде жер беті температурасының  жер асты температурасымен алмасуы сүйектің зақымдануын тездетіп, сүйек тіпті зерттеуге келмей қалады. Бұл – бір жағынан, ғылымға жасалған қиянат. Ал екінші мәселеге келсек, Бекен ағамыз Алтын адамның сүйегін сақ кезеңіндегі жерлеу рәсімін сақтап,  көсемді жерлегендей құрметпен, жоғары деңгейде, өкімет басшыларының қатысуымен жүзеге асқанын армандаған. Геродот жазбаларына сүйенсек, сақтардың кезінде патша өмірден өтсе, арбаға салып (колесница) қырық күн елді аралатып, қоштасады екен. Бұл – бір ғана көрінісі. Сақтардың бар әдет-ғұрпын сақтай отырып жерлеу – қиын шаруа.

Ендігі кезекте Алтын адамның сүйегін жерлеп тастау емес, арнайы камераға салып, музейлендіру мәселесін көтеріп отырмыз. Алдағы уақытта жоспарымызда сапар орталығын ашу бар. Оның бір залы Алтын адамның «қорғаны», яғни сүйегі  музейлендірілген зал болуы мүмкін.

– Бұл істі қашан қолға алмақсыздар? Министрлікті бұл ойларыңыздан хабардар еттіңіздер ме?

– Әрине, бұл мәселені Мәдениет және спорт министрлігі әрдайым назарда ұстап отыр. Тіпті сапар орталығын салудың өзі – министрлік тарапынан түскен ұсыныс. Бұл 2021 жылға жоспарланып отыр. Жоспар іске асқан күнде экспозиция құру жұмыстары 2022 жылы ұйымдастырылады деп ойлаймын. Алтын адамның сүйегін музейлендіру, жерлеу мәселесін жергілікті мәслихат деңгейінде де көтергенбіз. Әкімшілік қолдап, күн тәртібіне қойылған болатын. Өкінішке қарай, белгілі бір жағдайларға байланысты бұл іс аяқсыз қалды. Енді оған қайта кірістік. Әрине, бұл шаруа қорық-музей, әкімшілік, халық болып іске асырылуы керек. Себебі Алтын адам – ең алдымен табылған жерінің мұрасы, мақтанышы, яғни аманаты.

Сұхбаттарды жүргізген Құралай МҰРАТҚЫЗЫ

Сәтті сәрсенбіде кезектен тыс 64 сессия өтті. Күн тәртібінде бір ғана мәселе:

«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы»Заңының 23-1 бабына сәйкес Еңбекшіқазақ ауданы әкімі лауазымына тағайындауға келісім беру туралы. Аудандық мәслихат депутаттарының алдына кандидатты Алматы облысы әкімінің бірінші

орынбасары Ләззат Тұрлашев әкеліп, таныстырды. Сессия жұмысын аудандық мәслихат хатшысы Бекет Ахметов жүргізіп отырды.

Әңгімесінің әліппесінде Ләззат Махатұлы 8 жылдан аса іргелі ауданды біліктілікпен басқарып, бүгінде құрметті зейнет демалысына шыққан Бинәлі Әбдіқапасұлы Ысқақтың еңбегін жоғары бағалады: – Бүгін біз Бинәлі Әбдіқапасұлын халық қалаулыларының алдында аса құрметпен шығарып саламыз деген ниетпен келдік. Алайда, елімізде орын алған пандемия кесірінен Бинәлі Әбдіқапасұлы денсаулығына байланысты жиынға қатыса алмай отыр. Бинәлі Ысқақ 20 жылға жуық мемлекеттік қызметтерде абыройлы еңбек етті. Оның ішінде институт бітіргеннен бері осы ауданда қарапайым жұмысшыдан бастап түрлі басшылық қызметтерді де адал атқарған. Оның басшылығымен ауданда бірқатар әлеуметтік нысандар бой көтерді, ауданның экономикалық даму қарқыны өсті. Еңбектегі жетіс-тіктері еленіп, «Құрмет» орденімен де марапатталған. Осындай табанды қызметі үшін Амандық Баталовтың атынан алғыс білдіремін, – деп облыс әкімінің Құрмет грамотасы әзірленгенін жеткізді.

Кейіннен әудан әкімі лауазымына кандидат Қашқымбаев Қуанышбек Қалиұлының өмірбаянымен таныстырды.

Қуанышбек Қашқымбаев 1962 жылы 11 маусымда дүниеге келген. 1988 жылы В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтын «Кентау электр инженері», 2011 жылы Мәскеу мемлекеттік әлеуметтік университетін «Заңгер» мамандықтары бойынша тәмамдаған. Жоғары оқу орнын аяқтаған соң мамандығы бойынша қатардағы жұмысшыдан бастап, басшылық қызметтерге дейін өскен. 1994-2014 жылдар аралығында жер қатынастары, жерге орналастыру жер ресурстарын басқару саласындағы ұйымдарда әртүрлі қызметтер атқарған. 2014-2016 жылдары Алматы қаласы Наурызбай ауданының әкімі болған. 2016-2018 жылдары Алматы қаласы ауылшаруашылығы және ветеринария басқармасын, 2018 жылдан осы уақытқа дейін Алматы облыстық жер қатынастары басқармасының басшысы қызметін атқарған. Бұл ретте Ләззат Махатұлы – Қуанышбек Қалиұлы тәжірибесі мол, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, еңбек тәжірибесін өндірісте тиімді қолдана білетін басшы. Жаңа қызметте осы уақытқа дейін жинақтаған тәжірибесін, күш-жігерін ауданның әлеуметтік экономикалық дамуына жұмсайды деген сенімдеміз, – деді.

Заң шеңберінде аудандық мәслихат депутаттары бір-ауыздан келісім беріп, осы жылдың 1 шілдесінен іргелі өңіріміздің басшылық тізгінін Қуанышбек Қашқымбаев ұстады.

Қайнар ЖҰМАҒОЖА, аудандық мәслихат

депутаты