ХХІ ғасыр – білімділер ғасыры. Ғасыр талабына сай зерделі, ой өрісі жоғары азаматты қалыптастыру – мемлекетіміздің басты стратегиясы. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарынды тани білу, оның әрі қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу – жауапты іс. Балтабай орта мектебінде оқу жылының басынан «Оқу құштар мектеп», «Оқуға құштар отбасы» жобалары аясында ауқымды жұмыстар атқарылуда.

Осы орайда «ҚР 100 үздік дарынды оқушысы» атты республикалық байқауына Балтабай орта мектебінің 2 сынып оқушылары Ақжол Сандыбек, Алихан Байдаулет, 3 сынып оқушылары Мадина Бақдаулет, Айзере Нұрғазы, Ақмарал Камел, 4 сынып оқушысы Демид Башкатов белсене қатысып,үздік деп танылды.

Сынып жетекшілері М.Жігітекова, Г.Уристенбаева, Ж.Катубаеваның жетекшілігімен және ата-аналардың қолдауымен балалардың жазған эсселері кітап болып  жинаққа енді.

Гүлжан  УРИСТЕНБАЕВА, 

Балтабай орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі.

Кемел елдің келісті келешегі, осы елді мекендеп отырған ұлттың ұлағатты болашағы  дегенде, ішкен асын жерге қоятын аптал азаматтарымыз жетерлік. Соған мың да бір шүкір дейсің. Асылы, «Байлық – мұрат емес, жоқтық – ұят емес» дейтін қазақ мақалы  байлықты мақсат-мұрат санамаған, оны тек басқаға жанашырлық  көмек көрсету  мүмкіндігі деп  қарайтын жандар жөнінде айтылған. «Көп түкірсе көл болады» демекші, елдің, ұрпақтың қамын ойлайтын, жүректері мейірміге толы жақсы жандардың демеушілігі мен қолдауының  арқасында көптеген қайырымдылық шаралары атқарылуда. «Жақсылық жасау – имандылықтың тәрбиеліктің парасаттылықтың айқын көрінісі.

Саймасай ауылындағы А.Байтұрсынов атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі М.Таированың ұйымдатыруымен «Аhiska» түрік диаспорасы жастар тобының жетекшілері Расим Гусеинов пен Бекташ Аидинов мектебімізге А.Байтұрсыновтың 150 жылдығына арналған бұрыштың ашылуына қол ұшын созды.  Ауылымыздың тұрғыны Алданыш Серікболдың демеушілігімен оқушыларымызға ұлттық өнеріміз – домбыра тартуды насихаттау мақсатында домбыра үйірмесі кабинеті безендіріліп, 30 домбыраны сыйға тартты. «Жанашырлыққа жан риза». Балаларға жанашыр қамқор болып, мектебіміздің өркендеуіне  үлес қосқан азаматтарымызға мектеп ұжымы атынан алғыс білдіреміз! «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дегендей, жақсылыққа толы істеріміз көп болсын.

 А.Байтұрсынов атындағы мектеп ұжымы.

ПРЕЗИДЕНТІМІЗ ҚАСЫМ-ЖОМАРТ ТОҚАЕВ «КІТАП ОҚУ – РУХАНИ КЕМЕЛДЕНУДІҢ КӨЗІ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТ – СЕКУНД САЙЫН ЖАҢАРҒАН АҚПАРАТ ЗАМАНЫ. АЛТЫН УАҚЫТЫМЫЗДЫ ПАЙДАЛЫ ІСТЕРГЕ ЖҰМСАҒАНЫМЫЗ ЖӨН», – ДЕГЕН БОЛАТЫН. ОСЫҒАН ОРАЙ, ЖАС ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ҚЫЗЫҒЫП ОҚИТЫН КІТАПТАРДЫҢ САНЫН КӨБЕЙТІП, АЛЫС АУЫЛДАРДАҒЫ МЕКТЕПТЕРГЕ ТАРАТУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП, МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫНЫҢ ТАПСЫРМАСЫ АЯСЫНДА ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ОРТА БІЛІМ САЛАСЫНДА «ОҚУҒА ҚҰШТАР МЕКТЕП» ЖОБАСЫН ҚОЛҒА АЛДЫ.

Жоба аясында Ыбырай Алтынсарин атындағы орта мектебінде кітап оқудағы ата-аналар белсенділігін арттыру мақсатында «Отбасылық оқулар» мен төменгі сынып оқушыларын кітап оқуға тартудың бір әдісі ретінде «Кітап - сәуле нұр берер» атты мәнерлеп оқу сайысы ұйымдастырылды. Бұл  шараның мақсаты – оқушылардың сөздік қорының дамуына үлес қоса отырып, білім көкжиегін кеңейту. «Отбасымен бірге оқимыз» атты  отбасылық оқу дәстүрін жаңғырту аясында ұйымдастырылған іс-шара кейінгі жастарға отбасылық ынтымақ пен татулықты дәріптеу арқылы жеткізуді көздейді. Жобаны насихаттау, жүргізу барысы мектептің инстаграм, фейсбук парақшаларында үздіксіз жарияланып отыруда. Демалыс кезінде оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалану үшін «Book Rossing» жобасы қолға алынып, оқушылар оқыған кітаптарынан алған әсерлерімен бөлісу үшін келесі оқырманға өздерінің оқыған туындыларын жолдады. Сонымен қатар, ақын-жазушылардың шығармаларын насихаттау мақсатында Ыбырай Алтынсариннің туғанына 180 жыл толуына орай, оқушылармен бірге «Кел, балалар, оқылық!» атты көрме ұйымдастырылды. «Оқуға құштар мектеп» жобасы сәтті жалғасын тапса, еліміздегі ақын-жазушылардың кітаптары көптеп басылып шығып, ел арасына кең тарайтын болады. Алдағы уақытта «Оқуға құштар мектеп» жобасы кітапқұмар ұлт деген мәртебелі атымызға  сай игі бастама болатынына кәміл сенемін!

А.БАЙШИГАШЕВА,

мектеп кітапханашысы.

Түрген өңірі – тамылжыған әсем табиғатымен, тарихтан сыр шертер шежіресімен  белгілі аймақ. Еліміз тәуелсіздік алғалы Түрген ауылы жыл өткен сайын түрленуде. Бұл күндері бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 15 мыңнан астам тұрғын тату-тәтті өмір сүріп жатқан құтты мекенге айналуда.

Жыл сайын ақпан айының бірінші жұлдызы – Түрген ауылындағы Абыхан Жексембеков атындағы орта мектеп ұжымы мен оқушылар үшін дәстүрге айналған мереке. Себебі, осынау жерұйық мекенде 1994 жылға дейін қазақ мектебі болмаған еді. Жергілікті балалар жақын елді-мекендердегі мектептерге қатынап немесе туған-туыстарының үйлерінде жатып оқып жүрді. Бұл жәйт ел ағасы Абыхан Аманбайұлының жанына қатты батты. Ауылға әкім болып тағайындала салысымен қазақ мектебін ашуды өзінің басты міндеттерінің бірі санады. Қажетті құжаттар дайындап, аудандық, облыстық деңгейдегі жиындарда осы мәселені көтерді. Білім басқармаларының табалдырығын тоздырды, ауылға қазақ мектебін ашудың қажеттілігін дәлелдеді. Ақыры ол алдына қойған мақсатына жетті. Сөйтіп, 1994 жылдың 1 қыркүйегінде Түрген қазақ орта мектебінің ашылғандығын паш еткен тұңғыш қоңырау үні естілді. Дәл сол күні бұл қуанышты Абыхан Аманбайұлы тебірене тұрып: «Түрген қазақ орта мектебі – тәуелсіздіктің жемісі» деп мақтанышпен айтқан еді. Абыхан Аманбайұлының мұрындық болуымен Түрген ауылында алғаш рет ашылған осынау мектепте бүгінгі күні  600-ге тарта оқушы оқиды, оларға 68 ұстаз білім береді. Мектеп алғаш ашылғанда жас мұғалім ретінде қабылданған 2 ұстаз «Қазақстан Республикасының білім беру ісінің құрметті қызметкерлері» төсбелгісімен марапатталған.

Ел ағасының  еңбегі елеусіз қалған жоқ, Түрген қазақ орта мектебіне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 11 ақпандағы №54 қаулысымен  Абыхан Жексембековтің есімі берілді.

Саяси ғылымдар докторы, профессор Венера Абыханқызының  ықпал етуімен мектеп ҚазҰТУ, Алматы қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебімен, «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы Алматы қаласы бойынша филиалымен,  Каспий қоғамдық университеті, Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық университеті, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, «Тұран» университетімен серіктестік орнатып, тығыз байланыста жұмыс істейді.

Сондай-ақ, тәуелсіз еліміздің қарыштап дамуы жолында тер төккен, Елбасы Н.Назарбаевпен көп жыл қызметтес болған запастағы генерал-лейтенат, Алматы заң академиясы Қазақ гуманитарлық заң университетінің ректоры, Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бірінші төрағасы Болат Баекенов бастаған бір топ ел ағаларымен, Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі, Қорғаныс министрі қызметтерін атқарған генерал-полковник Сәт Тоқпақпаев сынды танымал тұлғалармен кездесу ұйымдастыру дәстүрге айналған. 

Биология ғылымдарының кандидаты Мәншүк Абыханқызы Түрген ауылында жаңғақ ағашын отырғызып, оқушылардың  ғылыми жұмыспен шұғылдануларына  барлық жағдайды жасайды. Мектеп ауласына түрлі қылқанжапырақты ағаштар отырғызды. Ұлы Берікпен бірлесе отырып, оқушылардың білім алуға деген ынталарын арттыру мақсатында пән олимпиадаларына қатысқан және озат оқушыларға «Абыхан Жексембеков» атындағы стипендия тағайындап, жыл сайын соңғы қоңырауда табыс етуді дәстүрге айналдырған. Абыхан Аманбайұлының туған күні қарсаңында жыл сайын  аудан мұғалімдері, ауыл тұрғындары арасында волейболдан жарыс ұйымдастырып, «Абыхан Жексембеков жүлдесін» тағайындауды бұлжымас әдетіне  айналдырған. Педагогикалық ұжымның шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасап, «Заманауи мұғалімдер бөлмесін»  жасақтап берді. Абыхан Аманбайұлының биылғы туған күні қарсаңына әкелеріне арнап, мұражай бөлмесін ашуды жоспарлауда.

«Өз ұлтын, өз перзентін ескермесе, ел тегі қайдан алсын кемеңгерді» – деп І.Жансүгіров айтқандай, Абыхан Жексембековтің туған жерге сіңірген еңбегін ардақтау, бүгінгі ұрпаққа насихаттау – біздің парызымыз.              

 Р.ШАЛГЫМБАЕВА,

мектеп директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары.

азақ тілінде қазір 40 дыбыс, 40 әріп, 42 таңба бар.

Қазақ тіліндегі барлық сөздіктер мен оқулықтарда, әліппеден бастап, академиялық еңбектерге дейін негізінен осылай.

Бізде әліпби жасауда бір дыбысқа бір әріп қағидасы ұстанылған. Сондай-ақ, сырттан келген сөздерді жазуда төл дыбыстарымыз бен әріптеріміз жеткіліксіз болған жағдайда, қажетті дыбыстар мен әріптерді де алу көзделген.

Алайда өз дыбыстарымыз бен өзгенің дыбыстарының табиғатын тануда әртүрлі ағаттықтарға жол беріліп келеді. Мәселен, 2 сыныпқа арналған «Қазақ тілі» оқулығында:

Дауысты дыбыс әріптері: а, ә, е, ё, и, о, ө, ұ, ү, ы, і, э, ю, я,  /У/ - 15. /14-бетте/.

Даусыссыз дыбыс әріптері: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, /У/ - 26. /17-бетте/. «Қазақ тілі» оқулығы. 5-басылымы. Алматы  «Рауан» 1997.

Міне, көріп отырсыздар, дауысты дыбыстар мен әріптер – 15, дауыссыз дыбыстар мен әріптер – 26. Барлығы – 41. Оларға орыс тіліндегі қатайту, жұмсарту белгілерін қоссаңыз – 43 болады.

Демек, мұнда дыбыс саны 40 емес, 41 болып тұр. Неліктен?

Себебі: мұнда И, У дыбыстары екі реттен қайталанған.

Қазақ тілінде созылмалы және қысқа И деген жоқ.

Қазақ тіліндегі И, У дыбыстарын жартылай дауысты, жартылай дауыссыз деп қарау – сонау А.Байтұрсынов заманынан бері келе жатқан қателік. Шынында екеуі де – дауыссыз дыбыстар.

Қай тілде болса да, дауысты дыбыстар жеке-дара және созылып айтыла алады. Ал дауыссыз дыбыстар мүлде созылып айтылмайды. Алды-артынан қандай да бір дауысты дыбыс көмектесуі керек. Мысалы: И дыбысын айтсақ, алдынан і дыбысы келіп тұрады. У дыбысын айтсақ, алдынан ұ дыбысы ап-анық естіліп тұрады. Салыстырып көріңіздер!

 ҚУ – ҚҰУ, КИ – КІИ, ҚИ – ҚЫИ, КҮЛУ – КҮЛҮУ, ҚЫСУ – ҚЫСЫУ.

Міне, енді осылардың қайсысы дұрыс?

Сондай-ақ еміле сөздігінде ҚҰЙ, ҚҰЮ деген сөздер берілген. Егер осындағы ҚҰЮ сөзін буынға бөлсек, ҚҰ – Ю болып шығады. Ал дұрысы ҚҰИ – ҰУ болар еді. Біз Ю деген орыс әрпін аламыз деп, сөздің түбірінен айырылып қалдық.

ҚИ, ҚИЯ сөздерінің жазылуы да дұрыс емес. Олар – ҚЫИ, ҚЫИА болып жазылуы тиіс. Өйткені екі дауыссыз дыбыс бірігіп буын құрай алмайды. Бір буын бір дауысты – бір дауыссыз немесе бір дауысты – бір дауыссыздан болады. Мысалы: АИ, ОЙ, САЙ, СОЙ, АУ, ТАУ, ТҰУ.

Қазақ тілінде біріңғай дауыссыз дыбыстан тұратын буын да, сөз де болмайды.

ҚИЯ сөзін буынға бөлсек ҚИ – Я болады. Я – И+А дыбыстарының қосындысы. Яғни ҚИИА. Бұл жерде екі И дыбысы /әрібі/ пайда болып тұр. Қазақша дұрысы: ҚЫИА болуға тиісті. Я таңбасын алып тастау керек. Шатастырғаннан басқа пайдасы жоқ.

Жалпы Э, Е, Ю, Я, Ъ, Ь, Ш, Ц таңбалары орыс тілінен енген сөздерді дұрыс жазу үшін алынған.

Ал Ф, Х, Һ дыбыстары мен әріптері арап-парсы сөздерімен бірге келіп, әртүрлі нұсқада қалыптасты. Мысалы:

Ф – Фәтимә, Бәтимә, Пәтимә, Фаридә – Пәридә.

Х – Қапез, қалық, қат – Хафез, халық, хат.

Һ – Гаухар, Жаухар, Жәукер. Дұрысы Гауһәр.

Жалпы бір тілден бір тілге дыбыс, сонымен бірге сөз алу өте қиын. Бұрын ол дыбыстар сол тілде болмағандықтан, дыбыстау мүшелері оларды жасауға дағдыланбағандықтан /артикуляция/, төл дыбыстардың ықпалына ұшырайды. Айтып жаттығу қиынға соғады.

Алай да алуға, үйренуге тура келеді. Қиын, қиын болса да қажет. Жалпы қай тілден келсе де олар: кірме дыбыстар мен әріптер адам аттары мен жер аттарын, ұлтаралық ғылыми терминдерді дұрыс жазуда өте үлкен орфографиялық және иероглификалық қызметтер атқарады. Мәселен, мына сөздерді өз тіліміздегі дыбыстарға өзгертіп, бұзып жазу тілімізді тым жұпыны, қарабайыр, тойпаң, доғал және түсініксіз тілге айналдырып жіберер еді.

–В–

Ваза – база, ватт – батт

Вакум – бакум, вахмистр – бақмистр

Вакцина – баксина, вахта – бақта

Валентті – бәлентті, венгер – бенгер

Вальс – бәліс, вето – бето

Вольт – болт, виза – биза

Вотум – ботым

–Х–

Химия – қимия, хром – қыром

Хирург – қируерік, храм – қырам

Хлор – қылор, хакас – қақас

–Ф–

Фабрика – пабірика, философия –пәлесапа

Физика – пизика, формалин – пормален

Ферма – перма, фтор – ыптор

–Э–

Экватор – екіуатор, этил – етіл

Эволюция – еболутсиа,              энциклопедия – енсіклопедиа

–Ц–

Цех – тсек, тсеқ, ісек, сеқ

Цирк – тсирк, серік, сирек

Тек өз тіліндегі сөздік қормен өмір сүре алатын ұлт дүниеде жоқ. Дүниедегі № 1 тіл – ағылшын тілі лексикасының да, орыс тілінің де 70-75 пайызы кірме сөздер екен. Тек түбір тілдердің ғана өзге тілдерден сөз алуы өте қиын.

Ал сөз алады екенсің, оларды тек өз дыбыстарымен, әріптерімен алуға тура келеді. Сонда ол оңай алынады және айтылуы анық, жазылуы дұрыс болады.

Жалпы өзгеден дыбыс және әріп алмайтын ұлттар ұтылады. Ол – барынша икемсіз, дөрекі, дүлей, зұлым тілге айналады. Ағылшын, орыс тілдері міне нақ осындай тілдер.

Орыс тілінде 31 дыбыс, 33 әріп /таңба/ бар. Мұнда да «бір дыбысқа бір әріп» принципі ұстанылған. Және тек өз тілінің мүмкіндігімен ғана шектеліп қалған.

Сондықтан бұл тілге өзге тілден енген сөздер, жалқы есімдер: адам, жер, өзен-су аттары асқан әдепсіздікпен, «зұлымдықпен» бұрмаланып, қойыртпаққа айналады. Мысалы:

1. Қазақ тілінен: Қазақ – казах, Әбдеш – Абдеш, Әбіш – Абиш, Қоңыр – Конр /оқылуы: Канр/, Өмірқан – Умерхан, Үміт – Умит, Оңғар – Унгар, Олжас – оқылғанда Алжас, Омар – оқылғанда Амар...
2. Қытай тілінен: Күңфузы – Конфуций, Күң зы – Кун цзы, Жаң же ші – Чан кай ши /Цзян цзе–ши/, Мау зей дұң – Мао цзе дун, зұңжінді – цзуньцзиньдэ, ниән чиң рін – нянь цин жэнь. /русско-китайский разговорник/ Санкт-Перербург 2006/.

Мұндай мысалдар мың-миллион.

Міне бұл басқа тілден дыбыс, әріп алмаймыз деген тоңмойындықтың зияны. Міне бұл орыс тілін дүниедегі ең былықтырғыш, зорлықшыл, түсініксіз, қиын тілге айналдырып отыр.

Қажетті және қолайлы дыбыстар мен әріптерді кімнен де болса, ала білу керек. Сонда ғана басқа тілден енген атауларды, сөздерді дұрыс жаза аласың. Ал қазақ тілінде дәл осындай үрдіс саналы-санасыз түрде үнемі жүріп отырған.

Басқа тілден сөз алғанда оларды орыстар, ағылшындар сияқты бұзып, өз тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне бағындырып алу керек деген қағида жүз пайыз дұрыс деуге болмайды.

Ал дүние жүзінде ғалымдардың анықтауынша 8 мың төңірегінде тіл бар көрінеді. Ондағы тіл дыбыстарының жал-пы саны 105 екен.

– Дыбыс деген не?

– Дыбыс дегеніміз құлаққа естілетін үндер ғой?! Міне осы дыбыстар былай бөлінеді екен: 1. физикалық, 2. биологиялық, 3. музыкалық, 4. тіл дыбыстары.

– Тіл дыбыстары дегеніміз не?

– Ол бір тілдегі мағына және сөз ажыратуға қатыса алатын дыбыстар.

Оның халықаралық ортақ ғылыми атауы – фонема. Мысалы:

АР – ӘР, АЗ – ӘЗ, ОР – ӨР, ҰМЫТ – ҮМІТ, ЫС – ІС

А – Ә, О – Ө, Ұ – Ү, Ы – І дыбыстары ауысқан сайын мағына өзгеріп, жаңа сөз жасалып тұр. Бір дыбыс өзгерсе, бір жаңа сөз жасалады.

Ал ШАР – ЧАР, ШАЛ – ЧАЛ, МАЛШЫ – МАЛЧЫ, ШЫН – ЧЫН десек, ешқандай мағына өзгермейді, жаңа сөз жасалмайды. Сондай-ақ Ж дыбысын қатаң-ұяң етіп оқудан да ешқандай мағына өзгермейді. Асылы Ш, Ж дыбыстары ертеде қазақ тілінде көбінесе қатаң болып айтылған. Сондықтан да орыс лингвистері Ж дыбысын қатаң етіп оқу үшін, оның алдына Д таңбасын қосып Джамбул деп жазған. Ал орыс тілінде ұяң Ж дыбысы ғана бар. Қатаң түрі жоқ. А.Байтұрсыновтың арапша төте жазуын оқи алмайтындар мұны түсінбйді. Ч дыбысы қазақта жоқ, орыстан келген деп шатасады. Көп жерде ауыл адамдары әлі күнге дейін ЧАРУА, ЧАТАҚ деп сөйлейді. Мысалы, «Сенің менде не чаруаң бар?» – десеміз.

Ахмет Байтұрсынов дау жоқ «қазақ тілі білімінің» атасы, жолбастары. Алғашқы талпыныстар ғана. Тек арап аліпбиі, «төте» жазу тұрғысынан ғана. Ал «Ахаң бәрін жасап беріп кеткен» деген сөз – жаңсақтық. Ешқандай ғылымда ондай болған емес және болмайды да.

Ахаң өз еңбегінде: «Қазақ тілінде 24 түрлі дыбыс бар. Оның бесеуі дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты...» – дейді.

Сондай-ақ Ахаң 19 дауыссыз дыбыстың 19 жіңішке сыңары бар. Егер оларды дара дауыссыздар деп есептесек, және оларға жеке-жеке «харф»  белгілесек, «онда 19 дыбысқа 33 белгі керек болар еді». – дейді. Яғни ол кісі қазіргіше айтқанда қатаң және ұяң дауыссыздарды бір дыбыс деп қарайды. Олардың бәрін бір таңбамен беріп, «дәйекші» арқылы жіңішкертіп оқуға болады деп отыр. Әне сол жуан-жіңішкелі 19 қос дауыссызға бес дауысты дыбысты қоссақ, 24 болады деп отыр.

Ол кісі қазақ тілінде 43 дыбыс бар деп ешқашан да айтқан емес. 24 дыбысқа 24 белгі, «дәйекші» – жіңішкерту белгісімен 25 деп отыр.

Бұл тұста ол кісі арап тілі мен жазуының ықпалынан шыға алмаған.

Арап тілі консонанттық тіл және жазу. Мұнда тек дауыссыз дыбыстар және олардың әріптері ғана санатқа алынады. Дауысты дыбыстар тек асты-үсті белгілері – харакалар арқылы қосымша түрде жасалады. Өздері дыбыс, белгілері әріп деп саналмайды. Аліпбиге енгізілмейді. Мысалы: І таңбасы арапша әліф деп аталады. Қазақша ӘЛІП. Қазақтың надан адамды «әліпті таяқ деп білмейді» дейтін мақалы осыдан шыққан.

Міне осы таяқшаның асты-үстіне сызықша қойсаң екі түрлі оқылады.

Т – А, І – И. Міне осы таяқшаның үстіне үтір қойсаң і – ө болып оқылады. Ал осы таяқша бір шекесіне жіңішкерту белгісін қою арқылы Ә болып оқылады. Егер ешқандай белгі қойылмаса, орнында тұрады, бірақ оқылмайды.

Ал әлгі арапшадан алынған «төте жазуда» міне дәл осы үлгімен бір ғана  таңбасынан үтір және дәйекше қою арқылы тағы да 5 әріп жасаған. Олар: қазыргі У, Ұ, Ү, Ө, В әріптерінің баламасы.

Мысалы:

О = У, Ұ, Ү, Ө, В.

Ал латынша жазуға көшкен тілдердің бәрінде дауысты-дауыссыз, жуан-жіңішке дыбыстардың бәрі де өз алдарына тәуелсіз дыбыс және әріптер болып жасалған.

Латынша дейтін себебіміз: кирилл әріптері де, орыс әріптері де, Алтынсарин бастаған қазыргі қазақ әріптері де түгел әр кезде Латын, Грек алфавиттерінен алынған. 

Арап тілі консонанттық, қазақ тілі вокальдық тіл. Табиғаты сиыспайды. Дыбыс танудағы қағидалары қабыспайды. Арабист А.Байтұрсынов арап тілінің ықпалынан шыға алмаған.

Ал бұл сырды білетін адамдар Ахаңның аруағын сыйлап, тірілердің көңіліне қарап айта алмай келді. Жауырды қашанғы жаба тоқып жүре береміз? Кейбір жорналшылар мен шала лингвистер мәселені барынша былықтырып, дауды көбейтіп барады. Олар қисыны келсін-келмесін, барлық «жақсылықты» Ахаңның үстіне апарып жапсыра береді.

Олардың кейбіреулері: «Ахаң қазақ тілінде 43  дыбыс, 25 белгі бар» – деген десе, енді біреулері: «28 дыбыс, 28 қарып бар» – деген. Біз енді осыны жүзеге асырсақ, бәрі дұп-дұрыс бола қалады деседі.

1. А.Байтұрсынов ғылыми зерттеу жұмыстарымен біріңғай алаңсыз айналыса алмады. Патшалық Ресей де, қызыл Ресей де мүмкіндік бермеді. Тіпті дұрыс өмір сүрудің өзі мұң болған. Ылғи айдау, аңду, тергеу, түрме, ашаршылық...
2. 1918 жылы қаңтар айында Әліби Жангелдин Ахаңды В.И.Ленинге алып барады. 1919 жылы 24 маусымда Қазақ өлкесін басқаратын әскери-революциялық комитеттің мүшесі болады. Қазақ автономиялы республикасын құру жөніндегі қыруар ұйымдастыру жұмыстарына, оны құруға, жариялауға белсене қатысады. Тұңғыш Халық Ағарту комиссары болады. Саяси-әкімшілік жұмыстарынан қолы босамайды.
3. 1924 жылы Ленин өлген соң жағдай қайтадан қыса бастайды. 1929 жылы 2 маусымда қайтадан қамалып, қинауға түседі... 1937 жылы 8 желтоқсан күні, Алматыда, Дзержинский көшесіндегі түрмеде атылған. Латын және «кириллица» жазуына көшу кезіндегі ғылыми зерттеу жұмыстарына қатыса алмаған.

Соның өзінде де қазақ мәдениеті мен ғылымына бұл кісінің сіңірген еңбегі орасан зор. 1913 жылдан 1929 жылға дейін бүкіл қазақ халқы сол Ахаң реформалаған «төте» жазумен сауаттанды. Бүкіл мектептер, жоғары оқу орындары осы жазумен білім берді. Бүкіл баспалар осы жазумен газет, жорнал, кітәп шығарды. Әрине мұнда өзгелердің де үлесі аз емес...

Бұл жазу бүкіл шығыс Түркістандағы бір жарым миллион қазақтың күні бүгінге дейін ұлттық, «мемлекеттік» жазуы болып келеді.

Алайда мынау ХХІ ғасырға дейін ғылым мен техниканы, бүкіл мәдениетті әлемдік деңгейге көтеруде қазыргі қазақ «латыншасының» 60 жыл ішінде атқарған қызметі баға жеткісіз. Бұған енді ешқандай жазу тең келе алмайды.

Бұл жазуды жасауда және қазақ тілі білімін қалыптастырып, кемелдендіруде Ахмет Байтұрсыновтың жолын қуушы ізбасарлары Құдайберген Жұбановтың, Сәрсен Аманжоловтың, Н.Сауранбаевтің, Г.Мұсабаевтың, І.Кеңесбаевтың, Т.Қордабаевтың, А.Ысқақовтың, М.Балақаевтың, тағы басқа да жүздеген, мыңдаған ғалымдардың сіңірген ұшан-теңіз еңбегі жатыр.

Қазыргі мынау электроника заманында «28 дыбыс, 28 қарып» немесе «43 дыбыс, 25 қарып» /екі дыбысқа бір әріп/ ешқандай жыртығыңды жамай алмайды.

Қазыргі қазақ тіліндегі 40 дыбыс, 42 таңба қазақ тілінің табиғатынан, өмірлік қажеттіліктен келіп орныққан. Жоғарыда аталған 2 сынып оқулығында ол дыбыстар былай жіктеледі:

Жуан дауыстылар: а, о, ы, ұ.   /25-бет/

Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, і, ү.  /29-бет/

Авторлары: Р.Әміров, Ш.Әуелбаев, А.Бәкірова.

А.Байтұрсыновта дауысты дыбыстар саны – 5, ал бұларда – 9. Кімдікі дұрыс? Әрине соңғысы. Қазақтың төл дауыстылары – 9. Бұл әбден анықталған ақиқат. Бұлар – қазақ тілінің төл дауыстылары.

Ал осы кітаптың 14-бетінде дауыстылардың саны 15 еді ғой?

Ондағы Е, Э, Ю, Я – орыс тіліндегі қос дауыстылар. Ал қазақ тілінде И, У дыбыстары дауысты емес. Бұл – сонау А.Байтұрсыновтан бері келе жатқан қателік. Бұл – буын талдау тұрғысынан зиянды, жазуды оңайлату тұрғысынан «пайдалы».

Сондай-ақ қазақ аліпбиінде Щ таңбасы бар. Бұл Ш дыбысы қайталанғанда, біреуін қысқарту үшін ғана қабылданған. Оның өзі де екі-үш сөз ғана. Мысалы: ашшы – ащы. Мұның да соңғысы буынға бөлінбейді.

Мәулен Балақаев жазған 3 сыныптың «Қазақ тілі» оқулығында» төл дауыссыздар жақсы жіктелген.

Қатаң дыбыстар: П, К, Қ, Т, Ш, С.

Ұяң дыбыстар: Б, В, Г, Ғ, Д, Ж, З.

Үнді дыбыстар: Р, М, Л, Н, Ң. /44-бет/.

Мұнда ұяң дыбыстардың арасына тек орыстың В дыбысы ғана кіріп кеткен. Ал одан кемінде мың жыл бұрын енген, арап тілінен енген Ф, Х, Һ дыбыстары енгізілмеген.

Ал И, У дыбыстары да қазақ тілінің төл дауыссыздары. Оларды жартылай дауысты, жартылай дауыссыз деп бұлға-лақтаудың қажеті жоқ. Бұл әлгі жартылай еркек, жартылай әйел деген сияқты бірдеңе ғой?!

Ғалым орыстың Я, Ю әріптері жөнінде де өзін өзі қинап, 3 сынып оқушыларының санасына ауыр, күрделі, миқата ережелер жасаған. Жаттығулар берген.

Ахмет Байтұрсыновтан бері қарай қаншама заман болды. Атандай 60 жыл өтті. Қазақ тіліндегі дыбыстар мен әріптердің дауы әлі аяқталмай келеді. Менің білгенімді бәрі де білген. Алай да баяғыда оп-оңай шешіп тастайтын нәрселерді шеше алмаған. Неге?

Себебі Шовинистік саясат жол бер-меген. Қандай тілді болса да орыс тілі мен жазуына жақындату саясаты үстемдік құрды. Профессор Қ.Жұбанов бастан кешкен ащы сабақ оның шәкірті Мәулен Балақаевтың да басын көтертпеді.

Енді міне 16 жылдан бері «Түрік – ағылшын латыншасына жақындаймыз» деген жағымпаздық тағы да жанымызды жағадан алып келеді.

Ағылшын тілі мен жазуы – еуропадағы ең жаман, ең қиын тіл мен жазу. Онда 44 дыбысқа 26 әріп. Әріп жетіспейтіндіктен, қоңызша қосақтасып жүреді. О баста жасалмағандықтан енді түзеу мүмкін емес.

Міне енді осы «үйіккен» таңбалардың ұсқынына қарап жасалған, жаңа қазақ латыншасының мына сыйқына қараңыз:

Ә – AE ae

Ғ – GH gh

Ң – NH nh

Ө – OE oe

У – UE ue

Х – КХ кх

Ц – TS ts

Ч – СН ch

Ш – SH sh

Щ – SHSH shsh

Ю – YW yw

Я – YA ya

12 дара таңбаның орнына 12 қабаттасқан қарашұбар бірдеңе. Кейбіреуі тіпті төрттен. «Төсектен шығып жатыр жиырма башпайдың» кері.

Бүкіл зиялы қауымға белгілі, тілдер туыстық топтарға бөлінеді. Әр топтағы тілдер дамып, дараланып, жеке-жеке ұлттық тілдерге айналған. Енді оларды қайта жақындату мүлде мүмкін емес. Тіл түгіл енді олардың дыбыстарын да жақындастыра алмайсың. Туыс емес тілдерді тіпті де.

Өйткені әр тілдің өзінің тек өзіне ғана тән ұлттық төл дыбыстары бар. «Мысалы, қазақ тілінде тоғыз жалаң дауысты дыбыс /монофтонг/ болса /а, ә, е, ы, і, о, ө, ұ, ү/, орыс тілінде алты дауысты дыбыс /а, э, и, ы, о, у/ бар. Ағылшын тілінде дауыстылардың саны – жиырма бір /оның ішінде он екісі жалаң дауысты/, қырғыз тілінде – он төрт /оның ішінде де сегізі жалаң дауысты/, ойрот тілінде – он алты /оның ішінде тең жартысы жалаң дауысты/.» /Қ.Аханов «Тіл білімінің негіздері» «Мектеп» баспасы – 1973 жыл. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. 284-бет/.

Оның үстіне әр дыбыстың өзінің генетикалық, акустикалық қасиеттері тағы бар. Тілдердің осындай фонетикалық және грамматикалық қасиеттері мен заңдылықтарды – олардың ұлттық ерекшеліктерін сақтап тұратын имунитеттері.

Жалпы тілдерді жақындастыру мүмкін де, қажет те емес. Ол – бос сөз. Ғылыми сауатсыздық, надандық. Зорлап жақындастыру – зұлымдық, опасыздық. Тілді бұзудың, жоюдың бір әдісі.

Миға қонбайтын, тіпті мүмкін болмайтын нәрсені біреулер біліп әдейі айтса, біреулер білмей айтады. Орыс пен қазақ тілі 70 жыл бойы қанша телісек те қабыспай қойды. Ал ағылшын тілімен тіпті де.

Қазыр ағылшын тілі түгіл қазақ пен қырғыз тілін де қабыстыра алмайсын. Қажеті де жоқ. Өйткені әрқайссы өз алдына қызықты да әдемі, жетілген тіл. Жалпы ұлттық қасиет адамның қанында, жанында, тілінде, түрінде, өнерінде, мінезінде. Осы қасиеттері бар адам ұлты үшін жанын береді. Бұл – патриотизмның шыңы.

Ағылшын жазуы б.з. 8-ғасырында латын альфавитінен алынған ескі жазулардың бірі. Сондықтан онда олқылықтар көп болды.

Ал орыс жазуы одан мың жыл кейін, 18-ғасырда, 1708 жылы Петр І-дің тапсырмасымен жасалды. Сондықтан ол ағылшын жазуынан әлде қайда ықшам, ыңғайлы, әдемі, толық болды. Мысалы бір кездегі ат арба мен қазыргі автомашина сияқты. Алқам-салқам бірдеңе.

Ал қазыргі қазақ жазуы олардан да кемел. Оның бойында басқа жазулардағы барлық жақсы қасиеттер, жақсы таңбалар бар. Мәселен, Ө, І таңбалары /әріптері/ біздің жыл санауымыздан 9 ғасыр бұрын жасалған грек алфавитінде, одан 2 мың 6 жүз жылдай кейін жасалған, Петр І жасатқан орыс алфавитінде де бадырайып тұр.

Ал І, Ү таңбалары Латын алфавитінде де бар. Қазыргі жазуымыз бәріне де жат емес және кемел әліпби, кемел тіл.

Әбдеш ДАЙЫРБАЕВ.

Мақала авторы хақында

Қазақ ақыны, түркітанушы, публицист, ұстаз, қоғам қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлының тіл білімінің құрамдас бөлігі қазақ әліпбиіне қатысты «Ел бүгіншіл, менікі – ертең үшін» деген сөздері айтылғандай екен. Көзі тірісінде газетіміздің қазақ тілді өте сауатты қызметкері болған Әбдеш Дайырбаевтың мақаласын сол ұлт ұстазының меңзеген бүгіншіл елдің «ұзап» кеткен ертеңі үшін жариялап отырмыз.

Автордың жазу емлесі сақталған.

Дебат – жастарды көшбасшылыққа баулудың бірден-бір жолы. Ел ертеңі болатын жастардың өз ойын ашық білдіріп, еркін сөйлеуі маңызды. Жақында ғана ҚР Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов жан-жақты даму үшін алған білімді дебат ойындары арқылы  жүзеге асыру керектігі жайында  айтқан еді. Осы бағыт бойынша Ыбырай Алтынсарин атындағы орта мектебінде «Ақиқат» пікірсайыс қозғалыс клубы қарқынды дамып келеді.

Білім алушылар аудандық пікірсайыстарға қатысып, өз пікірлерін еркін жеткізіп, атсалысуда. «Ақиқат» дебат клубының қатысушылары екі топқа бөлініп, оқушыларға еңсесі биік егемен еліміздің айбынды да азат ұрпақтары екендігін терең ұғындырып, патриоттық, отансүйгіштік сезімін дамыта отырып, ел бейбітшілігін сақтау жолында «Бас бақытым – тәуелсіздік ала алғаным» тақырыбында пікірсайыс жүргізді. Жетекші ретінде 9-10 сынып оқушыларының  өздерін ұстауы, сөйлеу мәдениетi мен сөз алу тәртiбi бойынша дебатқа деген үлкен дайындықтары байқалып тұрды. Дебатқа деген қызығушылықты арттыру мақсатында білім алушылар арасында жоспарға сәйкес жұмыстар жүргізілуде.

Аяулым МУРУНБАЕВА,

пікірсайыс қозғалысының жетекшісі.

Бала қуыршақты қолына алғанда кейде туған анасына айтпаған сырын қуыршаққа айтады. Қуыршақ пен бала – бұл біртұтас ұғым десек те болады. Қуыршақты бала ерекше жақсы көреді, кейде аса ұнататын қуыршағын тозып кетсе де, жанынан тастамайды, соны бауырына алып ұйықтайды, онымен сыбырлап сөйлеседі. Сондай қуыршақтарға сахнада жан бітіп, баланың ішіндегісін айтып, бала сияқты күліп, онымен сырласса, көрермен бала бар жан-тәнімен қуыршаққа сеніп, бірге ойланып, бірге сүйініп те, күйініп те отырады. Жақында Шапағат балабақшасы балдырғандарға базарлық сыйлады. Аталған бөбектер отауында «Балапан» тобының тәрбиешілері Р.Дәулеталиева екеуміздің ұйымдастыруымызбен  қуыршақ театрын қойдық. Қуыршақ театрының шымылдығы «Бремен музыканттары» атты ертегімен ашылды. Аталған қойылымды тамашалаған балақайлар ертегілер еліне саяхаттап қайтты.

Марзия КУЛЖАНБАЕВА,

балабақша тәрбиешісі.

В преддверии  празднования 30-летия Независимости Республики Казахстан, в целях реализации основ Национальной идеи «Мәңгілік Ел», в Коктобинской средней школе проведен круглый стол среди учащихся 9-х классов на тему «Мир и согласие начинаются с тебя». На мероприятие, организованное заместителями директора по воспитательной работе Г.Катабасовой, И.Байшегашевой, учителями истории Е.Менжулиной, А.Исмагуловой  были приглашены уважаемые сторожилы села Коктобе А.Сулейменова и Х.Саидова, учителя школы. Целью данного мероприятия являются  воспитание  любви к родной земле,  патриотизма, ува-жения к истории своей страны. Лидер Нации нашего государства Елбасы Нурсултан Назарбаев в своем выступлении отмечал,  что «Мәңгілік Ел  –  это идея, которая открывает завтрашний день, выражает веру в будущее, это символ необратимой и прочной стабильности». Поэтому нашей задачей, как педагогов, является  воспитание в  детях  гражданских и духовных ценностей, осознание того, что все мы, представители разных народов, должны жить в мире и согласии, уважая и чтя культуру, традиции  каждого народа. В конце мероприятия гости выразили огромную благодарность организаторам встречи, обратились к молодежи с призывом сохранять все те ценности, которые незыблемо передаются из поколения в поколение: добрососедство, дружбу, понимание, взаимовыручку. Встреча прошла в дружественной, теплой обстановке, все участники и гости выразили друг другу благодарность за участие в этом памятном мероприятии.

Р.МАХАНОВА,

учитель информатики СШ с.Коктобе.

В   детском саде «Disney» с  раннего возраста детям прививается чувство казахстанского патриотизма и национального единства. Накануне 30-летия Дня Независимости РК в старшей группе детсада воспитатель А.Жугунисова провела тематическое занятие на тему «Я – патриот своей страны!»  Любовь к  Родине, уважение к людям всех наций и народностей  нашей республики стало главной темой занятия. Ребята, держа свои  ручки на сердце, с гордостью пели гимн Казахстана. Маленькие строители будущего звонко рассказывали стихотворения о родной земле и дружбе. Они демонстрировали знание казахских  пословиц и поговорок, проворно исполняли танец «Қара жорға». В душе поднималась гордость за юное поколение, когда украинец Марк Беленчук, турок Муса Нуриев, татарка Лилия  Мустакимова говорили: «Я – казах!!!». Вот они, настоящие патриоты  –  граждане нашей страны. В завершение  мероприятия  состоялся  традиционный казахский обряд «Шашу». Мальчишки и девчонки разбирали праздничные сладости, делясь  друг с другом.

Праздник удался на славу.  Дети и взрослые проводили его под возгласы «Цвети, наш  Казахстан!», «С юбилеем, любимая Родина!»    

А.ЖАПАРОВА,

заведующая детсадом «Disney», г.Есик.

Адамның ең үлкен байлығы – денсаулық. Ал денсаулық кепілі – салауатты өмір салты. Сондықтан да басты байлығымыздан айырылып қалмау үшін салауатты өмір салтын кішкентайымыздан ұстанғанымыз абзал.

Осы қағиданы ескере отырып, Көктөбе орта мектебінің 8 сыныптары арасында «Салауатты өмір салты» атты байқау өткіздім. Оқушылар сыныптарымен екі топқа бөлініп, байқауға тыңғылықты қатысты. Тақырыпқа сай түрлі тапсырмалар беріліп, ойындар ойнатылды. Адам денсаулығының қаншалық маңызды екенін, зиянды әдеттерден аулақ болу, жеке бас гигиенасын сақтау, тазалыққа көңіл бөлу, дұрыс тамақтану, дәрумендер, спортпен шұғылдану сынды салауатты өмір салтын ұстанудың негізгі ережелері жайлы жан-жақты айтылып, оқушылар да өз ойларымен бөлісті. Байқауға белсене қатысқан «Дәрумендер» тобы, яғни 8 «А» сынып оқушылары мектеп директоры А.Талқамбаеваның мақтау қағазымен марапатталды. Жарысқа төрелік жасаған мектеп кітапханашысы Баян Жатканбаева мен мұғалімдер:  Бағдат Кожалимова, Жанар Бесимбаева, Бекназ Қарақойшиева балалардың дайындығы мен жалпы байқаудың өту барысына оң бағасын беріп, баршамызды салауатты өмір салтын ұстануға шақырды.

Айсулув Алимбетова,

биология пәнінің мұғалімі