Ельбасы Нурсултан Назарбаев сказал: «Мы должны уважать и ценить людей,  боровшихся  за свободу и независимость Казахстана. Участники движения «Алаш» искренне верили, что свержение царя принесет казахскому народу долгожданную свободу… Люди погибали за идею, но именно они пробудили в нас стремление к независимости... Наказ «Алаша» для нас сохранить свое историко-культурное единство. Наказ «Алаша» беречь и укреплять согласие...»

Современный суверенитет  Казахстана имеет более чем вековую историю. Он берет начало в 1917 году, когда на II Общеказахском съезде в Оренбурге  5-13 декабря (18 – 26 декабря по новому стилю) партией казахской интелигенции «Алаш» было принято решение о воссоздании национального государства казахов – Казахского ханства,  распавшегося в XVIII-ХІХ веках. В постановлении съезда, состоявшегося в условиях начинающейся гражданской войны, говорилось, что «…волна анархии угрожает опасностью жизни и имуществу населения областей казах-киргизского народа… «Алаш-Орда» должна немедленно взять в свои руки всю исполнительную власть над казах-киргизским населением».

Программа партии «Алаш», опубликованная 21 ноября 1917 года в газете «Казах», состояла из десяти пунктов: государственное устройство, местная свобода, основное право, религия, власть и суд, защита народа, налоги, рабочий вопрос, развитие науки и просвещения, земельный вопрос.  Программа получила поддержку большинства населения Степного края. 

  В состав Алашской автономии должны были войти Букеевская Орда, Уральская, Тургайская, Акмолинская, Семипалатинская, Сырдарьинская области, казахские уезды Ферганской и Самаркандской областей, Амударьинского отдела, отдельные волости Алтайской губернии и Закаспийской области. Столицей автономии был назван  духовный центр Казахской Степи – город Семей (Семипалатинск)

До проведения Учредительного собрания (курултая) правительством автономии  был провозглашен Временный  народный совет Алаш-Орда, в котором 10 из 25 мест предоставлялось казачеству и переселенцам. На должность главы правительства  –  председателя Всеказахского народного совета, был избран один из основателей  партии «Алаш» в начале ХХ века, бывший  депутат  Государственной Думы Российской империи  Алихан Букейханов.

С первых дней существования молодому государству предстояло  бороться за независимость: в 1918 году с Временным Сибирским правительством А.Колчака, пытавшегося его упразднить, а после  крушения белого движения с пришедшей в Степной край Советской властью. Руководители Алаш-Орды пытались сохранить автономию на основе «Декларации прав народов России», но большевики не желали делиться властью  Национальная автономия казахов 5 марта 1920 года была ликвидирована большевистским Военно-революционным комитетом по управлению Киргизским краем (Кирревком).

Но установление советской власти не заставило лидеров Алаш-Орды опустить руки и уйти в политическое небытие. Под их руководством начался новый этап борьбы за будущее Казахстана. В мае 1919 года Ахмет Байтурсынов и коммунист Алиби Джангильдин выехали в Москву на переговоры с В.И.Лениным, чтобы подтвердить право земли казахов на автономию.  Их усилия увенчались успехом. В июле 1919 года Ленин подписал мандат о назначении Ахмета Байтурсынова заместителем председателя  Кирревкома.   В этом качестве он непосредственно участвовал в утверждении автономии Казахской Степи в советский период.  В августе 1920 г. был издан декрет ВЦИК и СНК «Об образовании Автономной Киргизской ССР в составе РСФСР». На основе декрета 4-12 октября 1920 г. первый учредительный съезд Советов Казахстана, состоявшийся в г.Оренбурге, принял «Декларацию прав трудящихся» и объявил территорию Казахского края республикой Советов. Ее первым центром был определен г.Оренбург.

 Не менее судьбоносным в истории Казахстана стали 1924-25 г.г., когда произошло национально-территориальное размежевание Казахстана и Средней Азии. Большинство территорий, на которых преобладало казахское население, были  объединены в границах казахской автономии.  Объединение исторических казахских земель  Севера и Юга в составе автономной советской республики сыграло очень важную роль в дальнейшем возрождении казахской государственности. В итоге территория КазАССР увеличилась почти на одну треть, население возросло почти на полтора миллиона, его общая  численность достигла 5230 тысяч человек. По переписи населения 1926 года казахи составляли 61,3% всего населения Казахстана.

 В феврале 1925 года Оренбургская область была выведена из состава Киргизской АССР и передана в непосредственное подчинение РСФСР. Поэтому немногим раньше, 26 января 1925 года, было принято решение о переводе столицы из Оренбурга в Ак-Мечеть. 15-19 апреля 1925 года в г. Ак-Мечети состоялся V съезд Советов Казахской АССР, на котором впервые присутствовали представители всего Казахстана. На съезде было восстановлено исторически точное название титульного народа  –  казахи, вследствие чего произошло переименование Киргизской АССР в Казахскую Автономную Советскую Социалистическую Республику (КазАССР). Новая столица республики г. Ак-Мечеть была переименована в Кзыл-Орду (ныне Кызылорда). В 1929 году  столицу перенесли в г.Алма-Ата (ныне Алматы).

5 декабря 1936 года КазАССР была выведена из состава РСФСР и получила статус союзной республики под названием Казахская ССР.

Провозглашение казахской советской национальной государственности стало очередным шагом на пути национального возрождения, у истоков которого стояла партия Алаш. Казахская интеллигенция,  «духовно-интелектуальная  элита,  выдвинувшая  идею   национальной   консолидации» (Н. Назарбаев) выше всего ставила национальную независимость.  Не будет преувеличением сказать, что ее  лидеры: Алихан Букейханов,  Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов  и многие другие жизнью заплатили за  достижение поставленной цели. В 1937-38  годах все они были казнены как буржуазные националисты – настолько советская власть опасалась потенциальных конкурентов. 

Не избежали трагической участи и те, кто в 1917-м был «по ту сторону баррикад». «Врагами народа» были объявлены большинство общественных и политических деятелей, которые участвовали в установлении советской власти, входили в состав  советских правительственных органов. В наше время их имена также подняты из забвения, дана справедливая оценка их вкладу в развитие государственного строительства Казахстана, его экономику, науку, искусство, в сохранение тысячелетней национальной культуры.

Политологи, идеологи, культурологи  Казахстана ХХІ века заново открывают для себя  сокровищницу национальной мысли, созданную казахской интеллигенцией начала ХХ века,  успешно используют интеллектуальные накопления прошлого в формировании идейного и культурного своеобразия независимого  Казахстана.

Подготовил И.ТУРАНИН

Мен – көгінде байрағы желбі-реген тәуелсіз Қазақстанның, ұлан байтақ жердің иесі, «қазақ» деген ұлы халық перзентімін. Қазақ  елінің халқы батыл әрі қайсар. Ата-бабаларымыз көп жылдар бойы тәуелсіз ел болуды армандады.

Тәуелсіздік – ата-бабамыз аң-саған, ұрпақтарының қолы жеткен құдыретті, баға жетпес қазынамыз. Менің Отаным әдемі және кең байтақ. Ата-бабамыз туған жерімізді қорғап, бізге аманат етіп қалдырған, осы жерімізде біз бақытты өмір кешудеміз және бабаларымыздың еңбегін өшірмей, елімді әлемге таныта бергім келеді.Тәуелсіздік күні Қазақстанның барлық жерінде мереке болып өтеді. Дербес Қазақстанның ұрпағы деген сөзді естігенде мақтанышым тереңдей береді. Мен туған жеріміз Қазақстанға тағзым етіп, тәуелсіз елде өмір сүріп жатқанымды мақтан етемін.Ата-бабамыздың өнегелі сөздерінен  тәрбие алып, бо-йыма жинап, мықты қазақ елінің қыраны боламын. Біз болашақта Тәуелсіз еліміздің сенімін ақтауымыз керек.Өйткені мен – тәуелсізбін, тәуелсіз елдің патриотымын!

Ельнара БОЛАТ,

Рахат ауылдық округі №1 орта мектебінің

3 «З» сынып оқушысы

Алматы облысы " Менің туым. Менің Отаным!» атты республикалық челенжді қолдап, Талдықорған қаласындағы көпқабатты тұрғын үйдің қасбетіне Қазақстанның жалауын орналастырды.
Шектеу шаралары мен мәдени-көпшілік іс – шараларды өткізуге тыйым салынғанына қарамастан, жетісулықтар осы айтулы күннің - Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығының маңыздылығын ерекше атап өтуге бел буды.
Үй тұрғындарының айтуынша, бұл челлендж азаматтардың, әсіресе өскелең ұрпақтың патриоттық сезімдерін күшейтуге ықпал ете алады.
"Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы айтқандай, Мемлекеттік рәміздер-бұл біздің мемлекетіміздің, біздің егемендігіміздің берік негізінің бірі. Олар Тәуелсіздіктің қасиетті бейнесін білдіреді. Эпидемиологиялық жағдайға қарамастан, біз бұл күннің маңыздылығын ұмытпауымыз керек", - дейді 16 қабатты тұрғын үйде тұратын Гүлназ Ермұратова.
Сонымен қатар, қала тұрғындары да күнтізбедегі ең маңызды күнді мерекелеу үшін жүзеге асырылған шығармашылық істі бағалады.
«Мен осы ықшам ауданның тұрғынымен. Мойын созып қарағанда көк туымыз көзіме оттай басылды. Өте әдемі көрінеді. Біз әрқашан Тәуелсіздік күні мен мемлекеттік рәміздерге ерекше мән беруге тиіспіз деп санаймын. Ал мұндай челендждер Тәуелсіздіктің қастерлі үғым екенін түсінуге көмектеседі", - дейді қала тұрғыны Аяужан Болат.

Естеріңізге сала кетейік, Тәуелсіздіктің 30 жылдығын мерекелеу аясында "Менің туым. Менің Отаным!" челенджі бүкіл республика бойынша басталды. Әлеуметтік маңызы барнысандарда және тұрғын үйлердің балкондарында мемлекеттік рәмізді ілуге рұқсат етіледі. Бұл акцияны қазақстандықтар оң қабылдады, олар әлеуметтік желілерде арнайы жабалармен, фото және бейне материалдармен бөлісіп, #Моифлагмояродина, #МеніңтуымМеніңелім #ЦветМоейРодины #Нашобщийпредник хэштегтері астында Қазақстан Туымен байланысты оқиғаларды жариялайды

Желтоқсан көтерілісінің  бабалар арманы болған ел егемендігіне жол ашқаны ақиқат. Біз ұлт намысы  үшін аһ ұрып, теңдік сұраған жастардың  қатарында болған Ұлболсын Сейітқазевамен  сол бір  өшпес ерліктің  естелігін бөлісіп қайтқан едік.

– Биыл тәуелсіздіктің туын көтерген желтоқсан  көтерілісіне 34 жыл толыпты. Сол  кездегі мұзға жанған  алауды жастар тұтандырғаны анық. Сіз жастардың көкірегіндегі жалынның бұрқ ете түсуіне не себеп  болды деп  ойлайсыз?

– Ол кезде қазақ жастары қақпайды көп көрді. Оқуда үздік, белсенді бола тұра, өздері қалаған мамандыққа  түсе алмады. Өктемшіл Кеңес билігі қазақ жастарын қалаға жолатқысы келмеді. Қалаға келген күннің өзінде де қара жұмысқа жегілді. Сол бір тоталитарлық жүйеден теперіш көрген қазақ жастарының кеудесінде ашу мен ыза қайнап  жатты. Ал 1986 жылы желтоқсанда  Қазақ республикасын ұзақ жылдар өнімді басқарған Дінмұхамед Қонаевтың биліктен кетіп, елдің тыныс-тіршілігінен мүлдем бейхабар адамның  билікке келуі  жастардың үмітін бір жола өшірді. Сөйтіп, көп жылдан бері қазақ жастарының көкірегіне тығылған ыза сел болып ағытылды. Міне, солай жастар алаңға ағылды. Әсіресе, жоғары оқу орындарының  студенттері сол кезде өте белсенділік танытты.  Олардың  дүбіріне  еріп  мен де  алаңға беттедім.

– Желтоқсан көтерілісіне қатысқандардың  көбі сол  алаңдағы алаулы сәттерде азаттық аңсаған бабаларымыздың  аруағы аунап түскендей күй кештік деседі. Сіздің жадыңызда қандай  өшпес  әсерлі көріністер қалды?

– Әрине, ондағы  көкірегімнен кетпейтін көптеген сәт әлі есімде. Алаңға жиналған жастар «Менің Қазақстаным», «Атамекен» сынды әндерді асқақтата шырқады. Жарасымды киінген, жүздері бал-бұл жанған қыз-жігіттердің қақаған суыққа қарамаған  жалынды бейнесі әлі көз алдымда. Олар тек  ұлтының ары мен намысы үшін ту  көтерген, тәлім көрген, тәрбиелі жастар еді. Бірақ кейін биліктегілер сол жастарды «нашақорлар» деп айыптағанға қайран қалам. Иә, оларға қандай жала жабылмады дейсіз. Әрине, мен  саналы түрде қатыстым. Біз ол кезде бұғып қалмай, қайта қазақ қыздарының рухы биік екенін көрсеттік. Ортамызда қарны ашып, тамақ іздеп кеткендер болмаса, тоңған адам болған жоқ. Бәрінің бойындағы қанды намыс қыздырды. Рас, аяғымыз малмандай су болды. Бірақ шыдадық. Арақ ішіп, есірткі қолданған жастар болған жоқ. Арамызда адасып жүргендер болды деп те айта алмаймын. Өйткені олар неге келгенін жақсы түсінді. Сол себептен бір-бірімізді танымасақ та, қолтықтасып  берік шеп құрып тұрдық.17 желтоқсан қас қарая бергенде біз жазалаушы отрядтың соққысына тап болдық.

– Жазалаушы отряд жастарды алаңнан қалай қуды?

– Олардың жастарға  қарумен, итпен лап беретінін күтпеген едік. Басында ештеңе түсінбей абдырап қалдық. Құқық қорғау қызметкерлері ұрып-соғып, суық су шашып, есінен танып қалғанын сүйреп, автокөліктерге тиеп әкетіп жатты. Жастардың  көбі бастарына тиген соққыдан құлап жатты. Менде қашып құтылатын дәрмен жоқ. Ақыры қолға түстім. Сөйтіп,  қазіргі Әуезов ауданының полиция басқармасына қамалып, сонда тергелдім.

– Тергеу кезінде күш қолданылып, зорлықпен мойындауға мәжбүрлеген жоқ па?

– Өрімдей жастар үшін сол кездегі тергеу оңайға соққан жоқ. Олардың көбі тергеу кезінде зорлық көрді. Бізді ол кезде жеке-жеке сұраққа алды. «Сендер Кеңес үкіметінің жауысыңдар. Қанша жалтарсаңдар да, түрменің түбінде шірисіңдер», – деп ақырған тергеушінің сұсты кейпі әлі көз алдымда. Мен бәрібір  теңдік үшін алаңға шықтым деген райдан қайтпадым. Ақыры, қазіргі  Алматыдағы Бостандық аудандық сотының үкімімен 15 тәулікке қамалдым. Ол кезде жасым небәрі 17 де болатын. Егер кәмелеттік  жасына толғанымда  сотталып та кетер ме едім, кім білсін?.

– Желтоқсан көтерілісінен кейін өміріңізде қандай өзгеріс болды?

– Жастар алаңда теңдік сұрағанымен, ол кезде КСРО-ның темір құрсауы  әлі босамаған еді. 15 тәулік қамақтан кейін Жамбыл облысының  Меркі ауданыдағы аулыма қайттым. Бірақ сол жолы ауыл мені бұрыңғыдай қарсы алған жоқ. Өйткені Алматыдағы алаң жайлы сыбыстар ауылға бізден бұрын жетіпті. Сондықтан ауылдағы көп адам маған қырын қарады. Желтоқсан көтерілісіне қатысқаным үшін ұзақ жылдар колхозда лауазымды қызмет атқарған әкем жұмыстан алынды. Өзім де біраз уақыт оқудан қол үздім. Кейін, әйтеуір, маған жаны ашып, оң  қабақпен қараған жандардың қамқорлығының арқасында   қайтадан оқуға түстім. Желтоқсан – біз үшін қасиетті және қасіретті күн. Өйткені көтеріліске қатысқан талай жастың тағдыры талқандалды. Солдаттардан аяусыз соққы  алған қаншама жас зардап шекті. Қаншама қыз ана атана алмай жүрегін шер меңдетті. Сол үшін бүгінгі жас ұрпақ желтоқсан көтерілісінің ұлт тарихында алтын әріппен жазылатын оқиға екендігін терең сезінсе деймін.

– Тәуелсіздіктің таңымен тыныстап өскен бүгінгі ұрпақ Желтоқсан көтерілісін жүрегімен сезінсе деп отырсыз. Желтоқсан көтерілісінің ардагері ретінде мектептер сізді жүздесуге жиі шақы-ратын шығар ...

– Желтоқсан көтерілісі қазақ еліне тәуелсіздіктің алауын жақты. Елдің еркіндікке деген үмітін оятты. Тіпті кей тарихшылар желтоқсан көтерілісін КСРО-ның шаңырағын шайқалтқан ірі тарихи оқиға деп бағалап жүр. Әрине, бұған талас жоқ. Сондықтан желтоқсан көтерілісі тәуелсіздіктің  бастауы ретінде жас ұрпақтың зердесіне тоқылуы қажет. Қазір желтоқсан көтерілісі еліміздің әр өңірінде түрлі деңгейде насихатталып келеді. Бірақ біздің ауданда айтарлықтай насихатталып жатыр деп айта алмаймын. Мектепдерде де желтоқсан куәгерлерімен кездесу ұйымдастырғанын сирек естимін. Сондықтан жергілікті биліктің идеологияға жауапты бөлімдері осы олқылыққа мән берсе деп ойлаймын. 2021 жылы желтоқсан көтерілісіне 35 жыл толады. Осы датаға орай  республикалық  «Желтоқсан ақиқаты» бірлестігінің мүшелері  аудан әкіміне ұсыныс хат жолдаған болатын.

– Сонда сіздер  аудан әкімдігіне нақты қандай ұсыныс жасап отырсыздар?

– Келер жылы желтоқсан көтерілісіне 35 жыл, ал ел тәуелсіздігіне 30 жыл толады. Біздің ауданда жас ұрпақты тәуелсіздікке тағзым еткізетін, ел егемендігін еске салатын бірде-бір ескерткіштің болмағаны бәрімізді қынжылтады. Сондықтан желтоқсаншылар  аудан ортал-ғынынан тәуелсіздіктің  тұғыры іспетті жаңа ескерткіш салуды ұсындық. Әрине,  ескерткіштің бой көтеруін уақыт көрсетер. Мен қашанда елдікпен ерліктің ескерткіші болған желтоқсан көтерілісі көмескіде қалмаса екен деп тілеймін. Қашанда рухы биік елдің аспайтын асуы, алмайтын қамалы жоқ деп білемін.

– Сұхбатыңызға рақмет!

Сұхаттасқан

Ерзат АСЫЛ